γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς
Αστροθεσίες και Καταστερισμοί
Οι περισσότεροι αρχαίοι πολιτισμοί, κατανοούσαν τα άστρα του σκοτεινού ουρανού ως εικόνες που αποκαλύπτονταν μέσω κάποιου νοητού συσχετισμού τους. Οι πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης των αστέρων, χρονολογούνται περί τα 6000 χρόνια πριν, από κείμενα σφηνοειδούς γραφής και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις σε διάφορα αντικείμενα. Τέτοια ήταν και τα ευρήματα στην κοιλάδα του ποταμού Ευφράτη, τα οποία καταδεικνύουν ότι οι αρχαίοι παρατηρώντας τον ουρανό και ιχνηλατώντας τα άστρα, έβλεπαν περιγράμματα οικείων σε αυτούς ζώων, όπως του λιονταριού, του ταύρου, του σκορπιού κ.α. Οι αστερισμοί όπως τους γνωρίζουμε σήμερα, είναι αδιαμφισβήτητα πολύ διαφορετικοί από αυτούς που ειδώθηκαν για πρώτη φορά και ο ουρανός μας απαρτίζεται από εικόνες διαφορετικών κοινωνιών, αρχαίων και σύγχρονων, αλλά η σημερινή του όψη, οφείλεται μακράν στις μυθογραφίες των Ελλήνων και των Ρωμαίων.
Οι παλαιότερες, μυθολογικής σημασίας αναφορές σε Ελληνικούς αστερισμούς, μπορούν να βρεθούν σε έργα του Ομήρου, τα οποία πιθανόν να χρονολογούνται από τον 7ο π.Χ. αιώνα. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, ο Όμηρος περιγράφει την δημιουργία της ασπίδος του Αχιλλέα από τον Ήφαιστο, τον σιδηρουργό των θεών:
[Ιλιάδα, Ραψωδία Σ᾽ 478-489]
Ποίει δὲ πρώτιστα σάκος μέγα τε στιβαρόν τε
πάντοσε δαιδάλλων, περὶ δ’ ἄντυγα βάλλε φαεινὴν
τρίπλακα μαρμαρέην, ἐκ δ’ ἀργύρεον τελαμῶνα.
πέντε δ’ ἄρ’ αὐτοῦ ἔσαν σάκεος πτύχες· αὐτὰρ ἐν αὐτῷ
ποίει δαίδαλα πολλὰ ἰδυίῃσι πραπίδεσσιν.
Ἐν μὲν γαῖαν ἔτευξ’, ἐν δ’ οὐρανόν, ἐν δὲ θάλασσαν,
ἠέλιόν τ’ ἀκάμαντα σελήνην τε πλήθουσαν,
ἐν δὲ τὰ τείρεα πάντα, τά τ’ οὐρανὸς ἐστεφάνωται,
Πληϊάδας θ’ Ὑάδας τε τό τε σθένος Ὠρίωνος
Ἄρκτόν θ’, ἣν καὶ Ἄμαξαν ἐπίκλησιν καλέουσιν,
ἥ τ’ αὐτοῦ στρέφεται καί τ’ Ὠρίωνα δοκεύει,
οἴη δ’ ἄμμορός ἐστι λοετρῶν Ὠκεανοῖο.
Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην
όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλον.
Με πέντε δίπλες έγινεν η ασπίδα και σ’ εκείνην
λογιών εικόνες έπλαθε με την σοφήν του γνώσιν.
Την γην αυτού, τον ουρανόν, την θάλασσαν μορφώνει
τον ήλιον τον ακούραστον, γεμάτο το φεγγάρι,
τ’ αστέρια οπού τον ουρανόν ολούθε στεφανώνουν,
την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες,
την Αρκτον, που και Άμαξαν καλούν, και αυτού γυρίζει
πάντοτε, τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας.
Η μόνη που τ’ Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει.
[μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά_mikrosapoplous]
Ωστόσο, τον καιρό του Ομήρου, οι περισσότεροι των αστερισμών, δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο συγκεκριμένο μύθο, ήρωα ή θεό, ήταν δε απλά γνωστοί ώς τα αντικείμενα ή τα ζώα που αναπαριστούσαν, όπως για παράδειγμα η Λύρα ή ο Κριός. Περί τον 5ο αιώνα π.Χ., εμφανίζονται στην πλειοψηφία τους συσχετισμένοι με μύθους, μετά από περίοδο μυθοποίησης που ολοκληρώθηκε με τους Καταστερισμούς του Ερατοσθένους. Σε εκείνο το στάδιο, η συγχώνευση αστρονομίας και μυθολογίας ήταν τόσο πλήρης, που δεν επέτρεπε διάκριση μεταξύ τους. Ο καταστερισμός ηρώων και τεράτων σε ανάμνηση των κατορθωμάτων τους, εκπορευόταν από θεϊκή εύνοια ή κατάρα, αξίζει δε να τονισθεί ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για αντίληψη που ξεπερνούσε την έννοια της ταύτισης: τα άστρα θεωρούνταν συνειδητές οντότητες σε άχρονες ουράνιες διαδρομές.
Παρά την πληθώρα αναφορών τους σε ελληνικά και πρώιμα ρωμαϊκά κείμενα, η πλέον ενδελεχής καταγραφή τους για τα αρχαϊκά χρόνια, ανήκει στον ρωμαϊκής καταγωγής Κλαύδιο Πτολεμαίο της Αλεξανδρείας, ο οποίος ομαδοποίησε 1022 άστρα σε 48 αστερισμούς κατά την διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ. Παρόλο που η Αλμαγέστη του, δεν περιελάμβανε τους αστερισμούς οι οποίοι μπορούσαν να ειδωδούν αποκλειστικά και μόνο από το νότιο ημισφαίριο, αποτέλεσε θεμελιώδη λίθο για τον κατάλογο των 88 αστερισμών που συστάθηκε επίσημα από την Διεθνή Αστρονομική Ένωση. Η επιρροή από αμφότερους τους Ελληνικούς και Ρωμαϊκούς πολιτισμούς είναι έκδηλη, με τους μύθους πίσω από κάθε αστερισμό να εδράζουν στην αρχαία Ελλάδα και τα ονόματά τους να προέρχονται από την λατινική γλώσσα.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση του Πτολεμαίου από εξώφυλλο βιβλίου του 16ου αι.-wikipedia
Βέβαια, η μυθολογία επηρέασε την ονοματοδοσία πολλών ουράνιων αντικειμένων πέρα από τους αστερισμούς. Όλοι οι πλανήτες, για παράδειγμα, φέρουν ονόματα από την Ρωμαϊκή μυθολογία, τα οποία αντανακλούν τα χαρακτηριστικά τους: ο Ερμής που περιστρέφεται ταχύτατα γύρω από τον ήλιο, τον γοργοπόδαρο αγγελιαφόρο θεό, η Αφροδίτη με την έντονη λάμψη της, την θεά του έρωτα και της ομορφιάς, ο Άρης με το κοκκινωπό σαν αίμα χρώμα του, τον θεό του πολέμου, ο Δίας ο μεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, τον πλέον σπουδαίο θεό. Ακόμη και τα ονόματα των Γαλιλαίων Δορυφόρων του Δία, των τεσσάρων μεγαλύτερων οι οποίοι μπορούν να ειδωθούν ακόμη και με ένα μικρό τηλεσκόπιο, έχουν μυθική προέλευση. Η Ιώ, Ευρώπη και Καλλιστώ ήσαν όλες τους ποθητές γυναίκες που με την βία κατέκτησε ο Δίας, ο δε Γανυμήδης, ήταν ο αγαπημένος του οινοχόος. Φαίνεται σαν ειρωνεία στις ημέρες μας, οι μυθικές γυναικείες υπάρξεις που διακαώς επιθυμούσε ο βασιλέας των θεών, τώρα να περιστρέφονται ατέρμονα γύρω του.
Η εικόνα αντλήθηκε από Constellations, Guide to the Night Sky
Τα ονόματα των αστερισμών που σχετίζονται με μυθικά πρόσωπα ως επί το πλείστον περιλαμβάνουν μέλη από τις ευρύτερες οικογένειες που εμπλέκονται με τον μύθο τους, όπως: του Περσέα (Περσέας, Ανδρομέδα, Κασσιόπεια, Κήτος, Κηφεύς, Πήγασος και Ηνίοχος) του Ηρακλή (Ηρακλής, Βέλος, Αετός, Λύρα, Κύκνος, Ύδρα, Κρατήρας, Κόραξ, Οφιούχος, ‘Οφις, Κένταυρος, Λύκος, Νότιος Στέφανος και Βωμός) του Ωρίωνα (Ωρίων, Μέγας Κύων, Μικρός Κύων, Λαγωός, Μονόκερως) την ζωδιακή οικογένεια (Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος, Ιχθείς) και την οικογένεια της Μεγάλης Άρκτου (Μεγάλη Άρκτος, Μικρή Άρκτος, Δράκων, Κύνες Θηρευτικοί, Βοώτης, και Στέφανος Βόρειος).
Αστερισμοί βαφτισμένοι στις ονομασίες επιστημονικών οργάνων, αποδίδονται πλειοψηφικά στον Γάλλο αστρονόμο Nicolas Louis de Lacaille το 18ο αιώνα και περιλαμβάνουν τους: Γνώμων, Διαβήτης, Τηλεσκόπιο, Μικροσκόπιο, Οκτάς και Δίκτυον. Αυτοί που φέρουν ονόματα εξωτικών ζώων θεμελιώθηκαν ως επί το πλείστον από τους Ολλανδούς πλοηγούς Pieter Dirkszoon Keyser και Frederick de Houtman τον 16ο αιώνα και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, αστερισμούς από την Ουρανομετρία του Johann Bayer , όπως: Δοράς, Γερανός, Τουκάνα, Χαμαιλέων και Ιχθύς Ιπτάμενος.
Ουρανομετρία λέγεται ο «Άτλας Ουρανού» που συντάχθηκε από τον Γιόχαν Μπάγερ το 1603 και στον οποίο περιέχεται κατάλογος των αστέρων του Τύχωνα, με συμπλήρωση από τον Μπάγερ, καθώς και χάρτες των αστερισμών στους οποίους για πρώτη φορά οι αστέρες κατονομάζονται με τα (μικρά) γράμματα του Eλληνικού αλφαβήτου.-wikipedia
Ορθομορφική προβολή ευθυγραμμισμένη κατά την αζιμουθιακή φορά, των συγχρόνων αστερισμών, χρωματικά κωδικοποιημένων ανά οικογένεια και έτος θεμελίωσής τους, με την διακεκομμένη γραμμή να υποδηλώνει την εκλειπτική. CMG Lee._(wikipedia)_ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κύριο Π.Μ. για την συνεισφορά του στην κατανόηση της απεικόνισης από τον γράφοντα.
Andromeda – Ανδρομέδα
IAU and Sky & Telescope magazine (Roger Sinnott & Rick Fienberg) _source: wikipedia
Η Ανδρομέδα ανήκει στην ευρύτερη οικογένεια αστερισμών του Περσέα μαζί με τους Περσεύς, Ανδρομέδα, Κασσιόπεια, Κήτος, Κηφεύς, Πήγασος, Ηνίοχος και Τρίγωνον, είναι δε ο 19ος σε μέγεθος αστερισμός του νυχτερινού ουρανού, καταλαμβάνοντας έκταση 722 τετραγωνικών μοιρών. Βρίσκεται στο πρώτο τεταρτημόριο του βόρειου ημισφαιρίου (NQ1) και μπορεί να ειδωθεί σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ +90° και -40°. Γειτονεύει με τους αστερισμούς: Κασσιόπεια (Cassiopeia), Σαύρα (Lacerta), Πήγασος (Pegasus), Περσεύς (Perseus), Ιχθύες (Pisces) και Τρίγωνον (Triangulum), περιλαμβάνει τρία αντικείμενα Μεσσιέ (Messier objects), το Messier 31 (Γαλαξίας Ανδρομέδα), τα Messier 32 και 110 καθώς επίσης επτά άστρα με γνωστούς πλανήτες και το λαμπρότερο άστρο του είναι ο Alpheratz. Η βροχή διαττόντων αστέρων με την ονομασία Ανδρομεδίδες, επίσης γνωστή και ως Μπιελίδες (-Bielids, καθώς προέρχεται από υπολείμματα του κομήτη Μπιέλα-Biela, του οποίου η ανακάλυψη το 1772, προηγήθηκε αυτής για την περιοδική του φύση -κύκλος 6,5 ετών- από τον W. von Biela στις 27 Φεβρουαρίου 1826) που κάνει την ετήσια εμφάνισή της περί τα μέσα Νοεμβρίου, φαίνεται ότι κατάγεται από τον αστερισμό της Ανδρομέδας. Το φαινόμενο έγινε ευρύτερα γνωστό εξαιτίας της εντυπωσιακής έκφανσής του, με αρκετές χιλιάδες μετεωρίτες ανά ώρα στις 27 Νοεμβρίου του 1872 και του 1885. Σήμερα οι Ανδρομεδίδες εκδηλώνονται με την εμφάνιση μόλις τριών μετεώρων ανά ώρα, αργή κίνηση και κατά συνέπεια ερυθρωπό χρώμα.
Andromeda as depicted in Urania’s Mirror, a set of constellation cards published in London c. 1825, showing the constellation from the inside of the celestial sphere_source: wikipedia
Η αλυσοδεμένη Ανδρομέδα.-theoi.com
Η Ανδρομέδα δεμένη στο βράχο όπως απεικονίζεται στην Ουρανογραφία του Johann Bode (1801). _ SrarTales
Ο ελληνικός αστερισμός της Ανδρομέδας, αρχικά εντοπίστηκε και καταγράφηκε από τον Πτολεμαίο τον 2ο μ.Χ. αιώνα, φέρει δε το όνομα της θυγατέρας του Κηφέα, βασιλέα της Αιθιοπίας, περιοχή στη νότια ακτή της Αιγύπτου προς την Ερυθρά θάλασσα, και της Κασσιόπειας. Η πριγκίπισσα Ανδρομέδα είχε, σύμφωνα με τις επιταγές χρησμού, αφεθεί αλυσοδεμένη σε παράκτιο βράχο, να γίνει βορά του Κήτους, θαλάσσιου τέρατος σταλμένου από τον Ποσειδώνα, αλλά διασώθηκε από τον Περσέα. Η θυσία της θα κατεύναζε το μένος του θεού, σώζοντας δε την περιοχή της από αφανισμό, εξαιτίας των αιματηρών επιδρομών του Κήτους, καθώς ο θεός ήταν αποφασισμένος να ταπεινώσει την υπεροπτική Κασσιόπεια, η οποία είχε καυχηθεί ότι υπερείχε σε ομορφιά των Νηρηίδων, θεοτήτων της θάλασσας.
Ο Κηφέας και η βασίλισσα Κασσιόπη ευχαριστούν τον Περσέα για την απελευθέρωση της κόρης τους Ανδρομέδας. Ζωγραφικός πίνακας του Πιέρ Μινιάρ (La Délivrance d’Andromède, 1679), Μουσείο του Λούβρου.- wikipedia
Ωστόσο, αφού ο Περσέας σκότωσε το Κήτος και την ελευθέρωσε, παντρεύτηκαν παρά τον αρραβώνα την Ανδρομέδας με τον θείο της Φινέα, τον οποίο, όπως και τους βοηθούς του, απολίθωσε ο Περσέας όταν αντιτάχθηκαν στο γάμο — επιδεικνύοντάς τους το κεφάλι της μέδουσας και έφυγαν για την Ελλάδα. Απέκτησαν επτά παιδιά, δύο εκ των οποίων έμελλε να γίνουν διάσημα. Το μεγαλύτερο, ο Πέρσης, γεννήθηκε και έμεινε στην Αιθιοπία και λέγεται ότι έγινε γενάρχης των Περσών. Στις Μυκήνες γεννήθηκαν οι: Αλκαίος, Σθένελος, Έλειος, Μήστωρ, Ηλεκτρυών και η Γοργοφόνη. Ο Αλκαίος, απέκτησε τον Αμφιτρίωνα, του οποίου η σύζυγος Αλκμήνη έμελλε να γίνει μητέρα του Ηρακλή. Όταν η Ανδρομέδα πέθανε….. με την εύνοια της Αθηνάς που πήγαζε από την ανδρεία του Περσέα, καταστερίσθηκε στον ουρανό του βορρά, για πάντα κοντά στον αγαπημένο της Περσέα και την Κασσιόπη, της οποίας την υπερηφάνεια κλήθηκε να ξεπλύνει με την σεμνότητά της.
Αναφορές στο μύθο συναντούμε και από τον Ηρόδοτο (βιβλίο Ζ᾽ Πολύμνια 61, 150):
61.3 ἐπεὶ δὲ Περσεὺς ὁ Δανάης τε καὶ Διὸς ἀπίκετο παρὰ Κηφέα τὸν Βήλου καὶ ἔσχε αὐτοῦ τὴν θυγατέρα Ἀνδρομέδην, γίνεται αὐτῷ παῖς τῷ οὔνομα ἔθετο Πέρσην, τοῦτον δὲ αὐτοῦ καταλείπει· ἐτύγχανε γὰρ ἄπαις ἐὼν ὁ Κηφεὺς ἔρσενος γόνου. ἐπὶ τούτου δὴ τὴν ἐπωνυμίην ἔσχον.
150.2 ἐλθόντα δὲ τοῦτον λέγεται εἰπεῖν “ἄνδρες Ἀργεῖοι, βασιλεὺς Ξέρξης τάδε ὑμῖν λέγει. ἡμεῖς νομίζομεν Πέρσην εἶναι ἀπ᾽ οὗ ἡμεῖς γεγόναμεν παῖδα Περσέος τοῦ Δανάης, γεγονότα ἐκ τῆς Κηφέος θυγατρὸς Ἀνδρομέδης. οὕτω ἂν ὦν εἴημεν ὑμέτεροι ἀπόγονοι.
Πλήθος καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων και δρώμενων, από αρχαίους Έλληνες καλλιτέχνες και ραψωδούς, έγιναν στις ημέρες μας εκθέματα στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου και θεατρικές παραστάσεις σε αρχαία θέατρα, όλα κάτω από το άγρυπνο φως του καταστερισμού της Ανδρομέδας που διατρανώνει ότι ο μύθος είναι ζωντανός.
