Γράφει ο Αρχιμανδρίτης π. Κύριλλος Κεφαλόπουλος, Ιστορικός, δρ. Θεολογίας, D.S.Litt., δρ. Αρχαίας Ιστορίας Πανεπιστημίου BIU Μαδρίτης

Η προσωπικότητα

Κατά την διάρκεια των αυτοκρατορικών χρόνων, την Ρώμη κυβέρνησε μία σειρά φιλόδοξων, εγωπαθών και αυτοκαταστροφικών αυτοκρατόρων. Μετά τις ευτυχισμένες ημέρες του Οκταβιανού Αυγούστου και της Pax Romana, οι διάδοχοί του απεδείχθησαν λιγότερο ικανοί και σώφρονες. Πολλών εξ αυτών τα ονόματα έγιναν συνώνυμα κάθε είδους φρικαλεότητος και παράφρονος συμπεριφοράς (όρα Καλιγούλας).

Μετά την δολοφονία του Καλιγούλα, τον διαδέχθηκε στον θρόνο της Ρώμης ο θείος του Κλαύδιος, ο οποίος υπό την προτροπήν της συζύγου του Μεσσαλίνας, προέβη σε εκκαθαρίσεις αντιπάλων και αδιάκριτες εκτελέσεις συγκλητικών και Ρωμαίων αριστοκρατών. Όταν η Μεσσαλίνα παντρεύτηκε τον εραστή της κι επεχείρησε να ανατρέψει τον Κλαύδιο, ο τελευταίος διέταξε την εκτέλεση αμφοτέρων. Τότε, ο Κλαύδιος ενυμφεύθη την νεωτέρα αδελφή του Καλιγούλα, την ίδια του την ανιψιά Αγριππίνα, η οποία από πρότερον γάμον της είχε αποκτήσει ένα γιο, τον Λούκιο Δομίτιο. Ο Κλαύδιος τον υιοθέτησε επισήμως, δίδοντάς του το οικογενειακό όνομα Νέρων (πλήρες όνομα Λούκιος Δομίτιος Αχενόβαρβος Νέρων Κλαύδιος Καίσαρ Αύγουστος Γερμανικός).

Το 51 μ.Χ., ο Κλαύδιος ανεκήρυξε τον Νέρωνα, ως διάδοχό του για τον θρόνο. Η μητέρα του Αγριππίνα, είδε την εξέλιξη αυτή ως μία ευκαιρία να χρησιμοποιήσει τον γιο της, αρχικά για να διασφαλίσει την ζωή της από τον Κλαύδιο (Τάκιτος, Annales XII.62,280) και εν συνεχεία ως όργανον για να κατακτήσει τον θρόνο της Ρώμης.

Προτομή Ιουλίας Αγριππίνας η νεώτερη_54-68 μ.Χ_μουσείο Κοπεγχάγης

Η Αγριππίνα απεφάσισε να δράσει αδίστακτα. Έβαλε δηλητήριο στο φαγητό του Κλαυδίου και όταν το δηλητήριο απεδείχθη πως δεν ήταν αρκετά δραστικό, διέταξε τον προσωπικόν ιατρόν του, ο οποίος συμμετείχε στην συνομωσία, να του δώσει μεγαλυτέρα δόση δηλητηρίου. Έτσι, το 54 μ.Χ. ο Κλαύδιος δολοφονήθηκε δηλητηριασμένος και άνοιξε ο δρόμος της διαδοχής για τον Νέρωνα.

Ο Νέρων ανηγορεύθη αυτοκράτωρ στις 14 Οκτωβρίου 54 μ.Χ., μόλις μία ημέρα μετά τον θάνατον του Κλαυδίου, και παρέμεινε στον θρόνο έως τις 9 Ιουνίου 68 μ.Χ., οπότε και αυτοκτόνησε ευρισκόμενος εκτός Ρώμης, όταν η Πραιτοριανή Φρουρά τον εγκατέλειψε και υπεστήριξε τον Γάλβα για τον Ρωμαϊκό θρόνο ( Σουητώνιος, Νέρων, VIII, XLIX). Παρά τις έντονες φήμες που εκυκλοφόρησαν περί αναμείξεως του Νέρωνος στον θάνατο του θετού του πατρός Κλαυδίου, αυτός φρόντισε να κηδεύσει τον Κλαύδιο με πολλές τιμές και να τον θεοποιήσει (Σουητώνιος, Νέρων, IX, XXXIII).

Έτσι ο Νέρων σε ηλικία μόλις δεκαέξι ετών, έγινε ο νεώτερος αυτοκράτωρ της Ρώμης. Αρχικά ξεκίνησε την διακυβέρνησή του εξαγοράζοντας με άφθονο χρήμα την Πραιτωριανή Φρουρά, ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξή της. Εν συνεχεία, στον ενθρονιστικό λόγο, γραμμένο από τον παιδαγωγό του Σενέκα, υπεσχέθη στην Σύγκλητο ότι θα κυβερνούσε με επιείκεια και μετριοπάθεια, ακολουθώντας το παράδειγμα του Αυγούστου και μάλιστα είπε ότι θα αποκαθιστούσε κάποιες από τις αρμοδιότητες και εξουσίες της Συγκλήτου (Τάκιτος, Annales XIII.4). Η διακυβέρνησή του, τουλάχιστον σε επίπεδο δηλώσεων και καλών προθέσεων, ξεκινούσε θετικά.

Η Αγριππίνα στέφει τον Νέρωνα αυτοκράτορα_μουσείο Αφροδισίας_Τουρκία

Είναι γεγονός ότι ο Νέρων αποτελεί μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητες, έχοντας κατηγορηθεί για πολλά και φρικτά εγκλήματα, καθώς και βάναυσες συμπεριφορές. Οπωσδήποτε, η βίαιη προσωπικότητα του επηρεάσθηκε από το γεγονός ότι μεγάλωσε σε ένα οικογενειακό περιβάλλον που διακρινόταν για την ανηθικότητα και την εγκληματικότητα. Η μητέρα του Αγριππίνα τον εδίδαξε με το παράδειγμά της ότι για να κατακτήσει κάποιος την εξουσία πρέπει να είναι αδίστακτος και να μην διστάζει να καταφεύγει σε δολοφονίες. Άλλωστε, η ίδια θέλησε να χρησιμοποιήσει τον γιο της ως πειθήνιο όργανο, προκειμένου να ασκεί  την πραγματική εξουσία στην Ρώμη. Τελικώς, ο Νέρων φρόντισε να απαλλαγεί από την αδίστακτη και δολοπλόκο μητέρα του, αφού πρώτα την εξόρισε από το παλάτι και κατόπιν διέταξε την δολοφονία της.

Υπάρχει βεβαίως και η θετική πλευρά, αφού από τον παιδαγωγό του, τον φημισμένο Σενέκα, έλαβε επιμελημένη μόρφωση. Υπό την επίδραση και καθοδήγηση του Σενέκα, τα πέντε πρώτα χρόνια της διακυβερνήσεως του Νέρωνος υπήρξαν θετικά και ευεργετικά για την αυτοκρατορία, ώστε οι Ρωμαίοι τα ονόμασαν «πενταετία Νέρωνος (Quinquennium Neronis)». Κατά την διάρκεια αυτής της πενταετίας εισήγαγε αρκετά φιλολαϊκά νομοθετήματα, που σκοπόν είχαν να περιορίσουν τις αυθαιρεσίες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και να προστατεύσουν τα λαϊκά στρώματα. Επίσης, έλαβε μέτρα οικονομικής φύσεως που ελάφρυναν τα φορολογικά βάρη των ασθενέστερων πολιτών της αυτοκρατορίας (Τάκιτος, Annales XIII.54).

Σενέκας_τμήμα διπλής προτομής του Σενέκα και Σωκράτη_Συλλογή αρχαιοτήτων_Βερολίνο

Υπάρχει βεβαίως εξήγηση για την εν λόγω στάση του Νέρωνος. Ήθελε να είναι λαοφιλής και να έχει την στήριξη των λαϊκών στρωμάτων της Ρώμης όχι τόσον από αγάπη για τον λαό, όσον για να έχει την στήριξή του έναντι των αριστοκρατών συγκλητικών που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την εξουσία του.

Σύντομα όμως άρχισε να παραμελεί τα καθήκοντά του ως αυτοκράτωρ και επεδόθη στις τέχνες και τους αγώνες. Μάλιστα, τον περισσότερο καιρόν διέμενε εκτός Ρώμης. (Σουητώνιος, Νέρων ΧΧ). Όπως ανεφέρθη, υπήρξε μία αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που μπορούσε να συνδυάζει την εγκληματική συμπεριφορά με τις ευαισθησίες ενός καλλιτέχνη, την βαρβαρότητα με την εκλεπτυσμένη παιδεία.

Ο Νέρων ήταν λάτρης του Ελληνικού πολιτισμού. Επεσκέφθη την Ελλάδα και εξεδήλωσε πολλαπλώς θαυμασμό για τους Έλληνες, συμμετέχοντας σε μουσικούς αγώνες στους οποίους κατέλαβε την πρώτη θέση, την οποίαν του απένειμαν οι Έλληνες από σεβασμό προς τον φιλέλληνα αυτοκράτορα. Επίσης, ανεκήρυξε «την ελευθερία της Ελλάδος» (δηλ. της Ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας). Η ελευθερία αυτή βεβαίως υπήρξε τυπική και όχι ουσιαστική, σημαίνοντας απλώς κάποιες φορολογικές ατέλειες των Ελλήνων.

Αυτές οι καλλιτεχνικές ενασχολήσεις του Νέρωνος, η παραμέληση των καθηκόντων του, η μακρόχρονη απουσία του από την Ρώμη, αλλά και ο έντονος φιλελληνισμός του, υπήρξαν αιτίες δυσαρεσκείας για τους τοπικιστές Ρωμαίους που θεωρούσαν ότι τέτοιες συμπεριφορές ήσαν απαξιωτικές για την Ρώμη και δεν άρμοζαν σε Ρωμαίο αυτοκράτορα.

Ένας επιπλέον λόγος για τον οποίον οι Ρωμαίοι αριστοκράτες δεν πολυσυμπαθούσαν τον Νέρωνα, ήταν και η καταγωγή του. Δεν ανήκε στους κύκλους των μεγάλων και ισχυρών αριστοκρατικών οικογενειών της Ρώμης. Μάλιστα, ο Νέρων δεν ήταν καν Ρωμαϊκής καταγωγής. Ο πατέρας του, Γνάιος Δομίτιος Αχενόβαρβος, ανήκε στον λαό των Ουόλσκων, που κατοικούσαν νοτίως του Λατίου αλλά είχαν πλήρως εκλατινισθεί. Άλλωστε, ο Νέρων περνούσε αρκετό από τον καιρό του στην γενέτειρά του πόλη του Άντιου, νοτίως της Ρώμης.

Υπήρχε λοιπόν δυσαρέσκεια ιδίως των ανωτέρων στρωμάτων (των αριστοκρατών και των συγκλητικών), η οποία επετάθη όταν άρχισε να εκδηλώνεται εντονότερα η σκοτεινή πλευρά του χαρακτήρος του, η πιο βίαιη και αποκρουστική. Πλέον η ευδαίμων «πενταετία του Νέρωνος» είχε παρέλθει και την θέση της ελάμβανε μία σκοτεινή περίοδος διακυβερνήσεως.

Καθώς ο Νέρων είχε υπερβεί την ηλικία των είκοσι ετών, η επιρροή του παιδαγωγού του Σενέκα έβαινε μειούμενη καθώς ο σοφός παιδαγωγός δεν μπορούσε πλέον να χαλιναγωγήσει τον παρορμητικό χαρακτήρα και τις αποκλίνουσες συμπεριφορές του αυτοκράτορος.

Ποππαία Σαβίνα η νεώτερη

Έτσι, το 58 μ.Χ., ερωτεύθηκε την Ποππαία, σύζυγο του φίλου του Όθωνος. Ο Νέρων τοποθέτησε τον Όθωνα σε μία απομακρυσμένη επαρχία του Ρωμαϊκού κράτους, την Λουσιτανία και κάλεσε την Ποππαία να μείνει μαζί του στο παλάτι.

Το 59 μ.Χ. απεφάσισε να απαλλαγεί από την μητέρα του Αγριππίνα. Την ανάγκασε να επιβιβασθεί σε ένα πλοιάριο το οποίο σχεδόν αμέσως εβυθίσθη, όμως η Αγριππίνα κατόρθωσε να κολυμβήσει ως την ακτή, όπου εκεί την ανέμενε ένας υπηρέτης με εντολή να την μαχαιρώσει μέχρι θανάτου. Με αυτόν τον τρόπο ο Νέρων σχεδίασε την δολοφονία της μητέρας του για να απαλλαγεί οριστικώς από τις ραδιουργίες της. Εν συνεχεία, χώρισε την πρώτη του σύζυγο, έβαλε να την δολοφονήσουν και προσέφερε την κεφαλή της ως τρόπαιο στην ερωμένη του Ποππαία, την οποία ενυμφεύθη αφού προηγουμένως ανάγκασε τον σύζυγό της Όθωνα να την χωρίσει.

Αξίζει να σταθούμε στην μορφή της Ποππαίας, η γοητεία και η φιλοδοξία της οποίας άσκησε μεγάλη επιρροή στον Νέρωνα. Η Ποππαία γεννήθηκε στην Πομπηία το 30 μ.Χ. από οικογένεια μεσαίας κοινωνικής τάξης και διεκρίνετο για την ομορφιά, την γοητεία, αλλά και την άμετρη φιλοδοξία. Παντρεύτηκε τον Όθωνα, στενό και καλό φίλο του αυτοκράτορος Νέρωνος. Έτσι, ευρέθη κοντά στον Νέρωνα και τον γοήτευσε. Ο Νέρων διέταξε την απομάκρυνση του Όθωνος στην Λουσιτανία (σημερινή Πορτογαλία) και κατόπιν  τον ανάγκασε να χωρίσει την Ποππαία, ώστε η τελευταία να γίνει η επίσημη ερωμένη του αυτοκράτορος το 58 μ.Χ. (Σουητώνιος, Όθων ΙΙΙ).

Ο Τάκιτος υποστηρίζει ότι η Ποππαία είχε ανάμειξη στην δολοφονία της Αγριππίνας, καθώς την θεωρούσε εμπόδιο προς την εξουσία, και παρακίνησε τον Νέρωνα στην δολοφονία της μητέρας του, ώστε εν συνεχεία να μπορέσει να παντρευθεί τον Νέρωνα (Τάκιτος, Annales XIV.1). Βεβαίως, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι οι δολοπλοκίες της Αγριππίνας αποτελούσαν ικανό κίνητρο για τον Νέρωνα ώστε να την δολοφονήσει και δεν χρειαζόταν την παρακίνηση της Ποππαίας.

Ο Τάκιτος επίσης ισχυρίζεται ότι η φιλόδοξη και σκληρή Ποππαία ώθησε τον Νέρωνα να χωρίσει και να δολοφονήσει την πρώτη του γυναίκα Κλαυδία Οκταβία (η οποία, ήταν ετεροθαλής αδελφή του Νέρωνος). Όντως, ο Νέρων προέβη σε αυτές τις ενέργειες, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, αλλά μόλις το 62 μ.Χ. ενυμφεύθη επισήμως την Ποππαία. Έμελλε όμως να έχει σύντομο και άδοξο τέλος. Ο Νέρων, σε ένα βίαιο ξέπασμα και ενώ η Ποππαία ήταν έγκυος, την κλώτσησε στην κοιλιά με τόση οργή και αγριότητα ώστε να προκαλέσει τον θάνατό της το 65 μ.Χ. (Σουητώνιος, Νέρων XXXV.3 , Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία LXII.27).

Μετά τον θάνατο της Ποππαίας, ο Νέρων βυθίσθηκε ακόμη περισσότερο στην θλίψη και την παράνοια. Μετανοημένος θέλησε να τιμήσει μετά θάνατον την μεγάλη του αγάπη. Διέταξε να ταριχευθεί το σώμα της Ποππαίας και η κηδεία της να γίνει δημόσια με τιμές Αυγούστας. Λέγεται ότι κατά την διάρκεια της κηδείας εκάησαν μεγάλες ποσότητες πανάκριβου και πολυτίμου θυμιάματος από την Αραβία (Πλίνιος, Historia Naturalis XII.41.83). Βυθισμένος στην θλίψη και την παράνοια, ο Νέρων διέταξε να ευνουχίσουν ένα νεαρό άνδρα, ονόματι Σπόρο, ο οποίος είχε την ατυχία να ομοιάζει εμφανισιακώς με την Ποππαία, τον οποίον παντρεύθηκε επισήμως και τον αποκαλούσε με το όνομα της νεκρής του γυναίκας Ποππαίας (Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία LXIII.11-13).

Η μεγάλη πυρκαγιά της Ρώμης

Η μεγάλη πυρκαγιά της Ρώμης, το 64 μ.Χ., αποτελεί σημαντικό γεγονός στην ιστορία της Ρώμης και από τα πλέον κομβικά γεγονότα που συνέβησαν επί διακυβερνήσεως του Νέρωνος. Τα καταστροφικά αποτελέσματα της πυρκαγιάς, σε συνδυασμό με τις διαδόσεις ότι υπεύθυνος της φωτιάς ήταν ο ίδιος ο αυτοκράτωρ, επέτειναν την λαϊκή δυσαρέσκεια. Ο Νέρων επέρριψε την ευθύνη στους Χριστιανούς και έγινε αφορμή για τον πρώτο μεγάλο διωγμό κατά των χριστιανών.

Συγκεκριμένα το 64 μ.Χ., στις 19 Ιουνίου, ξέσπασε πυρκαγιά στο κέντρο της Ρώμης, στα καταστήματα του Circus Maximus. Η φωτιά επεκτάθηκε γρήγορα στις κεντρικές συνοικίες της πόλεως  που είχαν πολλά καταστήματα με εύφλεκτα υλικά, και σε συνδυασμό με τον δυνατό άνεμο, εξαπλώθηκε στις πτωχότερες συνοικίες με τις ξύλινες οικίες. Η πυρκαγιά αφού έκαιγε επί έξι ημέρες, γνώρισε μία μικρή κάμψη και κατόπιν αναζωπυρώθηκε με μεγαλύτερη ένταση και δεν έσβησε παρά μόνον μετά την ενάτη ημέρα.

Τα αποτελέσματα της πυρκαγιάς ήσαν καταστροφικά. Από τις δεκατέσσερεις συνοικίες της πόλεως, οι δέκα κατεστράφησαν ολοσχερώς και μόνον τέσσερεις δεν επλήγησαν. Χιλιάδες ξύλινες οικίες των λαϊκών στρωμάτων κατεστράφησαν και ο αριθμός των νεκρών ήταν μεγάλος, χωρίς να μπορεί υπολογισθεί. Επίσης, πολλά δημόσια κτίρια και μνηνεία κατεστράφησαν, όπως η Αγορά, ο ναός του Ηρακλέους, ο ναός του Διός στον Παλατίνο λόφο (Τάκιτος, Annales XV.38-44, Σουητώνιος, Νέρων  XXXVIII). Ο Δίων Κάσσιος γράφει ότι ολόκληρος ο Παλατίνος λόφος και τα δύο τρίτα της πόλεως εκάησαν και αμέτρητο πλήθος ανθρώπων έχασαν την ζωή τους. Η καταστροφή ήταν ανυπολόγιστη και δεν υπήρξε όμοιά της στην ιστορία της Ρώμης (Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία LXII 16.1).

Όταν ξέσπασε η πυρκαγιά, ο Νέρων ευρίσκετο στην γενέτειρα πόλη του, το Άντιον, νοτίως της Ρώμης και επέστρεψε στην Ρώμη όταν ήδη οι καταστροφές έλαβαν ανυπολόγιστες διαστάσεις. Ακόμη και η αυτοκρατορική κατοικία κατεστράφη ολοσχερώς. Ο Νέρων έλαβε μέτρα για να ανακουφίσει τους πληγέντες, να χορηγήσει τρόφιμα και νερό, να στεγάσει τους αστέγους φιλοξενώντας τους ακόμη και στους αυτοκρατορικούς κήπους (Τάκιτος, Annales, XV). Μετά την κατάσβεση της πυρκαγιάς, ο Νέρων αξιοποίησε τους χώρους που είχαν ελευθερωθεί από τα αποτελέσματα της καταστροφικής πυρκαγιάς, για να κτίσει ένα νέο μεγαλοπρεπές παλάτι.

Η παρακμή

Εξετάζοντας την διαρκώς αυξανόμενη εγκληματική συμπεριφορά του Νέρωνος, θα λέγαμε πως αισθανόταν ανασφαλής για τον θρόνο του, παντού έβλεπε πιθανούς εχθρούς που συνωμοτούσαν εναντίον του, άρχισε να αισθάνεται καχυποψία προς όλους και ανεκάλυπτε υπαρκτές ή φανταστικές μηχανορραφίες εναντίον του. Αυτή η γενικευμένη καχυποψία τον εξώθησε σε πιο βίαιες και εγκληματικές συμπεριφορές.

Έτσι, λίγο μετά την δολοφονία της Αγριππίνας, που θεωρούσε ότι απειλούσε την ζωή του και σχεδίαζε διάφορες μηχανορραφίες, έδωσε εντολή να εκτελεσθούν ορισμένοι πλούσιοι Ρωμαίοι αριστοκράτες απλώς επειδή τους υποπτευόταν γενικώς και αορίστως (Σουητώνιος, Νέρων XXXV–XXXVII). Αργότερα και μετά την καταστροφική πυρκαγιά της Ρώμης, όταν η δυσαρέσκεια προς το πρόσωπο και τις πράξεις του αυτοκράτορος είχε ενταθεί μεταξύ των ανωτέρων Ρωμαϊκών τάξεων, ανεκάλυψε ευρεία συνωμοσία που εξυφάνει το 66 μ.Χ., στην οποία ήσαν αναμεμειγμένοι πολλοί συγκλητικοί και Ρωμαίοι αριστοκράτες, με σκοπόν την απομάκρυνση του Νέρωνος από τον θρόνο. Η εκδίκηση του Νέρωνος ξέσπασε με οργή και εκτελώντας αδιακρίτως πολλούς απλώς και μόνον με την υποψία ότι πιθανώς να συμμετείχαν στην συνωμοσία εναντίον του (Σουητώνιος, Νέρων  XXXVI). Τότε ήταν που ο Σενέκας, ο οποίος φαίνεται να είχε κάποια ανάμειξη στην συνωμοσία, αναγκάσθηκε να αυτοκτονήσει για να μην πέσει στα εκδικητικά χέρια του Νέρωνος και υποστεί τα χειρότερα.

Γενικώς, ο Νέρων είχε βυθισθεί σε μία κατάσταση ανεξέλεγκτη, όπου πράξεις βίαιες, εκδηλώσεις παράνοιας και παρορμητικών συμπεριφορών, συχνές οινοποσίες, προκλητικές και σπάταλες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και απολαύσεις, είχαν προκαλέσει την αποστροφή του Ρωμαϊκού λαού προς το πρόσωπό του. Η παράξενη συμπεριφορά του, οι ακρότητες, οι βάναυσες δολοφονίες υποτιθεμένων εχθρών από τις ανώτερες τάξεις της Ρωμαϊκής κοινωνίας, η παραμέληση των καθηκόντων του και η αύξηση των φόρων για να καλυφθούν οι πολυδάπανες απαιτήσεις και διασκεδάσεις του αυτοκράτορος και της αυλής του, είχαν προκαλέσει την γενική δυσαρέσκεια.

Το 66 μ.Χ. ο Νέρων έλαβε μία ακόμη καταστροφική απόφαση. Στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας προϋπήρχε μία μακροχρόνια αντιπαράθεση και διεκδίκηση της Αρμενίας μεταξύ Ρώμης και Παρθίας. Ήδη από το 53 μ.Χ., ένα έτος προ του θανάτου του αυτοκράτορος Κλαυδίου, τα Ρωμαϊκά στρατεύματα επιχειρούσαν να απωθήσουν τους Πάρθους εισβολείς. Όμως, η πολεμική αντιπαράθεση κατέληξε σε ένα μακροχρόνιο και στείρο πόλεμο που ήδη διαρκούσε δεκατέσσερα έτη. Ο Νέρων επίσης αντιμετώπιζε προβλήματα και σε άλλες Ρωμαϊκές επαρχίες. Γενικώς, επικρατούσε γενικευμένη δυσαρέσκεια και αναταραχή για την υψηλή φορολογία των επαρχιών από την αυτοκρατορική διοίκηση.

Τιριδάτης I της Αρμενίας_πάρκο των Βερσαλιών

Ο Νέρων απεφάσισε ότι ήταν προς το συμφέρον της Ρώμης να συνάψει ειρήνη με τους Πάρθους. Απεφάσισε να παραχωρήσει την Αρμενία στους Πάρθους και να ορίσει βασιλέα της Αρμενίας τον Τιριδάτη Ι, αδελφό του βασιλέως της Παρθίας. Σε μία επίδειξη μεγαλοπρεπείας και Ρωμαϊκού μεγαλείου, τρεις χιλιάδες Πάρθοι ταξίδεψαν μαζί με τον Τιριδάτη στην Ρώμη, όπου ο Νέρων σε επίσημη τελετή θα του παρέδιδε το στέμμα της Αρμενίας. Ο Νέρων διέταξε τις πύλες του Ναού του Ιανού να κλείσουν, σηματοδοτώντας έτσι την έναρξη μιας ειρηνικής περιόδου για τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Αυτό που για τα μάτια του Νέρωνος αποτελούσε μία διπλωματική επιτυχία μιας φιλειρηνικής πολιτικής, για την πλειοψηφία των Ρωμαίων πολιτών σήμαινε ήττα για τα Ρωμαϊκά συμφέροντα και βαρύ πλήγμα για το γόητρο τη αυτοκρατορίας.

Σέρβιος Σουλπίκιος Γάλβας

Δύο έτη μετά την παραχώρηση της Αρμενίας στους Πάρθους, ο αρχηγός της Πραιτωριανής Φρουράς απέσυρε την στήριξη στον Νέρωνα και δήλωσε ότι στήριζε τον διοικητή της Ισπανίας, ένα έμπειρο στρατιωτικό διοικητή, στην προχωρημένη ηλικία των εβδομήντα ετών, ονόματι Γάλβα. Ο Γάλβας, καθ’ οδόν τον θρόνο της Ρώμης, είχε την πλήρη υποστήριξη των Ρωμαϊκών λεγεώνων της Ισπανίας, αλλά και της Λουσιτανίας, όπου διοικητής ήταν ο Όθων, πρώην στενός φίλος του Νέρωνος και πρώην σύζυγος της Ποππαίας, ο οποίος είχε επαρκείς λόγους να στηρίξει τον Γάλβα προς ανατροπήν του Νέρωνος.

Όταν ο Νέρων συνειδητοποίησε ότι είχε χάσει την στήριξη των Πραιτωριανών και επρόκειτο να χάσει και τον θρόνο, προσπάθησε να διαφύγει με πλοίο από τον λιμένα της Όστιας. Οι Πραιτωριανοί τον ακολούθησαν και αφού πλέον δεν μπορούσε να διαφύγει, απεφάσισε να αυτοκτονήσει με την βοήθεια ενός ακολούθου του ο οποίος του έδωσε το τελειωτικό χτύπημα με ένα μικρό εγχειρίδιο. Η ημερομηνία ήταν 9 Ιουνίου 68 μ.Χ. Ο Νέρων κυβέρνησε επί δεκατέσσερα έτη. Όταν μαθεύτηκε η είδηση του θανάτου του, ήταν τόση η δημόσια αγαλλίαση όπως αναφέρει ο Σουητώνιος, ώστε ο κόσμος βγήκε στους δρόμους τρέχοντας με ξέφρενη χαρά (Σουητώνιος, Νέρων 57).

Αντίοχος και Στρατονίκη_πίνακας του Jacques-Louis David_wikipedia

Γράφει ο Χείλων

Ο Αντίγονος Α’ o Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ υπήρξε από τους σημαντικότερους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ένας εκ των ικανοτέρων διαδόχων. Πλησίασε περισσότερο από όλους στο να ενώσει την αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά τους Πολέμους των Διαδόχων και τελικά κατέληξε να πολεμά εναντίον των άλλων διεκδικητών, οι οποίοι συνασπίσθηκαν εναντίον του. Ήταν γιος του Φιλίππου – Μακεδόνα ευγενή από την Ελιμεία και διοικητής του στρατού με τον οποίον ο Μέγας Αλέξανδρος εκστράτευσε στην Ασία, το 334 π.Χ.

Το 333 π.Χ. ο στρατός του Αλεξάνδρου αφικνείται στις Κελαινές (σημερινό Δηνάριο) την πρωτεύουσα της Φρυγίας. Η πόλη ήταν πολύ ισχυρή για να πολιορκηθεί χωρίς να προκαλέσει καθυστέρηση στην προέλαση και έτσι ο Αλέξανδρος συμφώνησε σε υπό όρους παράδοση της φρουράς, προκειμένου να συνεχίσει την πορεία του. Στον Αντίγονο δόθηκε ο τίτλος του σατράπη της Φρυγίας μαζί με 1.500 μισθοφόρους και το 330 π.Χ. προστέθηκαν στην σατραπεία η Λυκία και Παμφυλία. Πρώτο καθήκον του ήταν να υλοποιήσει τους όρους της παράδοσης, καθότι θα κυβερνούσε την Φρυγία για την επόμενη δεκαετία, φροντίζοντας να κρατά ανοικτές τις γραμμές ανεφοδιασμού του Αλεξάνδρου από την Μακεδονία. Η πλέον σοβαρή απειλή εκδηλώθηκε αργότερα το ίδιο έτος, μετά την μεγάλη νίκη του Αλεξάνδρου στην μάχη της Ισσού, καθότι τμήμα του διασκορπισθέντος Περσικού στρατού κατέφυγε στην Καππαδοκία και την Παφλαγονία και ο Αντίγονος χρειάσθηκε ένα έτος και τρεις μάχες προκειμένου να τους νικήσει.

Η κατανομή των σατραπειών της Μακεδονικής αυτοκρατορίας μετά την συνθήκη της Βαβυλώνας (323π.Χ)

Στον απόηχο του θανάτου του Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) ο Αντίγονος παρέμεινε στην Φρυγία. Στην συμφωνία που συνήφθη στην Βαβυλώνα, ορίσθηκε να διατηρήσει τις υπάρχουσες θέσεις και του ανατέθηκε να βοηθήσει τον Ευμένη της Καρδίας προκειμένου να υποτάξει την Καππαδοκία και την Παφλαγονία, όπως και οι γειτονικοί σατράπες. Εν τω μεταξύ ο Λαμιακός πόλεμος στην Ελλάδα εμπόδισε τους σατράπες της δυτικής Μικράς Ασίας να βοηθήσουν τον Ευμένη, ενώ ο Αντίγονος απλά αρνήθηκε να βοηθήσει. Έτσι ο Περδίκκας, ο αντιβασιλέας της αυτοκρατορίας, ανέλαβε την αποστολή και μόλις ο Ευμένης εξασφάλισε την σατραπεία ζήτησε από τον Αντίγονο, να του υποβάλλει απολογισμό πεπραγμένων. Ο Αντίγονος, αντελήφθη ότι αυτό συνιστούσε κατάφορη προσβολή και κατέφυγε στον Αντίπατρο στη Μακεδονία.

Ο Α’ Πόλεμος Διαδόχων βρήκε δύο από τους σημαντικότερους διαδόχους του Αλεξάνδρου νεκρούς – ο μεν Περδίκκας δολοφονήθηκε από τα στρατεύματά του και ο Κρατερός φονεύθηκε σε μάχη. Μετά απ’ αυτό δόθηκε στον Αντίγονο η διοίκηση του βασιλικού στρατού στην Ασία (321 π.Χ.) και του ανατέθηκε η αποστολή να νικήσει τον Ευμένη, ο οποίος είχε καταδικαστεί ως υποστηρικτής του Περδίκκα. Αυτή η εκστρατεία έλαβε χώρα στο μεσοδιάστημα μεταξύ των Α’ και Β’ Πολέμων των Διαδόχων. Ο Αντίγονος ανάγκασε τον Ευμένη να οπισθοχωρήσει ανατολικά της Μικράς Ασίας και κατόπιν τον πολιόρκησε στο φρούριο Νώρα.

Ο Β’ Πόλεμος Διαδόχων ξέσπασε το 319 π.Χ μετά τον θάνατο του Αντιπάτρου, του ηλικιωμένου αντιβασιλέα της αυτοκρατορίας, ο οποίος είχε ορίσει ως διάδοχό του έναν επίσης ηλικιωμένο στρατηγό, τον Πολυπέρχοντα. Ο μεν γιος του Αντιπάτρου Κάσσανδρος ήθελε τον τίτλο για τον εαυτό του, ενώ ο Αντίγονος δεν ήθελε την παρουσία ενός επιπλέον ισχυρού αντιπάλου.

Η πρώτη του κίνηση του ήταν λανθασμένη, διότι προσφέρθηκε να άρει την πολιορκία στα Νώρα εφόσον ο Ευμένης τον ακολουθούσε στον αγώνα κατά του Πολυπέρχοντος. Ο Ευμένης συναίνεσε και αφού απελευθερώθηκε, στη συνέχεια άλλαξε στρατόπεδο, ενώνοντας τις δυνάμεις του με τον Πολυπέρχοντα, ως στρατηγός των στρατευμάτων της Ασίας.

Ποταμός του Ισφαχάν (αρχαία Ασπάδανα) στην Περσία πλησίον του οποίου βρισκόταν η Γαβιηνή.

Ο πόλεμος χωρίζεται σε δύο ξεχωριστές συγκρούσεις. Το 318 π.Χ ο Αντίγονος νικά τον στόλο των αντιπάλων του στο Βόσπορο, απομονώνοντας τον Ευμένη. Κατά τη διάρκεια των επομένων δύο ετών ο Αντίγονος ωθεί τον Ευμένη όλο και περισσότερο ανατολικότερα στην Φοινίκη και την Περσία μέσω της Μικράς Ασίας. Το μόνο που κερδίζει ο Ευμένης ήταν μια αμφιλεγόμενη νίκη, το 317 π.Χ στην Παραιτακηνή, καθότι το 316 π.Χ στην Γαβιηνή υπέστη οδυνηρή ήττα, αφού ο Αντίγονος είχε κατορθώσει να καταλάβει το στρατόπεδο του Ευμένη και να αιχμαλωτίσει τους οικείους των αργυρασπιδών (στρατιώτες που αποτελούσαν την Μακεδονική φάλαγγα μαζί με τους χαλκάσπιδες) οι οποίοι στον απόηχο της μάχης, «παρέδωσαν» τον Ευμένη στον Αντίγονο με αντάλλαγμα την επιστροφή των οικείων τους.

Νόμισμα Αντιγόνου του Μονόφθαλμου στο οποίο στην πίσω όψη αναγράφεται «βασιλέως Αντιγόνου»_wikipedia

Το εν λόγω γεγονός προσέδωσε στον Αντίγονο τακτικό πλεονέκτημα, καθότι ήλεγχε πλέον το μεγαλύτερο μέρος της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου στην Ασία, εκτός από την Αίγυπτο. Κατά τη διάρκεια του 316 – 315 π.Χ άρχισε να αντικαθιστά τους υπάρχοντες σατράπες με δικούς του υποστηρικτές. Είχε επίσης πρόσβαση στα δημόσια ταμεία της Περσίας, στα Εκβάτανα, Περσέπολη και Σούσα, αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο 25.000 ταλέντα για να χρηματοδοτήσει τα στρατεύματά του. Τέλος, στράφηκε στο Σέλευκο, τον σατράπη της Βαβυλώνας. Επαναλαμβάνοντας την ενέργεια του Περδίκκα, ο Αντίγονος διέταξε τον Σέλευκο να του παραδώσει απολογισμό πεπραγμένων για τη σατραπεία του. Ο Σέλευκος κατέφυγε στον Πτολεμαίο της Αιγύπτου, όπου και ειδοποίησε τους αντιπάλους του Αντιγόνου για τις φιλοδοξίες του.

Ο Αντίγονος βρίσκεται πλέον αντιμέτωπος με τον συνασπισμό όλων των αντιπάλων του. Αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τους Πτολεμαίο, Λυσίμαχο και Κάσσανδρο τον συναντά στη Συρία και απαιτούν να παραδώσει την Συρία στον Πτολεμαίο, την Ελλησποντική Φρυγία στον Λυσίμαχο, την Λυκία, την Καππαδοκία στον Κάσσανδρο και να αποκαταστήσει την Βαβυλωνία στον Σέλευκο. Του ζητούν επίσης να διαμοιράσει το θησαυροφυλάκιο του Ευμένη. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Αντίγονος αρνήθηκε, επιλέγοντας αντ’ αυτού να πολεμήσει (Γ’ Πόλεμος Διαδόχων).

Λυσίμαχος_μαρμάρινη προτομή_μουσείο Εφέσσου

Ο πόλεμος ξεκινά ευνοϊκά για τον Αντίγονο. Καταλαμβάνει την Ιόππη και την Γάζα, ελέγχοντας την Κοίλη Συρία. Η Τύρος ανθίσταται περισσότερο και πέφτει το 314 π.Χ κατόπιν πολιορκίας. Προηγουμένως το 315 π.Χ ο Αντίγονος εξέδωσε διακήρυξη στην Τύρο με την οποία ανέπτυσσε τις θέσεις του, υποσχόμενος παράλληλα να υποστηρίξει την ελευθερία και αυτονομία των Ελληνικών πόλεων. Συγκέντρωσε επίσης τους Φοίνικες βασιλείς στην Τύρο και άρχισε την ναυπήγηση στόλου. Σε αυτό το διάστημα πιθανότατα ιδρύθηκε το Κοινόν των Νησιωτών – Σύνδεσμος των Κυκλάδων, μια συμμαχία των νησιών του Αιγαίου. Στην Ελλάδα συμμάχησε με τον Πολυπέρχοντα, ο οποίος τότε είχε περιορισθεί στην Πελοπόννησο και έστειλε στρατεύματα και χρήματα, υπό τις διαταγές του ανιψιού του Πολεμαίου. Ο Αντίγονος επικεντρώθηκε στο βόρειο πόλεμο, ενάντια στον Λυσίμαχο και τον Κάσσανδρο, αφήνοντας στον γιο του Δημήτριο την διοίκηση της Συρίας. Σημειώνεται ότι σύζυγος του Αντιγόνου ήταν η Στρατονίκη (κόρη του Κορράγου βασιλέα της Θράκης) με την οποία απέκτησε δύο γιούς τον Φίλιππο – ο οποίος απεβίωσε σε νεαρή ηλικία – και τον προαναφερθέντα Δημήτριο τον επονομαζόμενο Πολιορκητή.

Η μάχη της Γάζας (312 π.Χ.)

Η κατάσταση αρχίζει να ξεδιαλύνει το 312 π.Χ., όταν ο Πτολεμαίος επιτίθεται στον Δημήτριο τον οποίον νικά στην Γάζα και ο Αντίγονος αρχίζει σοβαρές διαπραγματεύσεις με τον Λυσίμαχο και τον Κάσσανδρο, προκειμένου να αποκαταστήσει την κατάσταση στη Συρία. Αντιμέτωπος με την προοπτική να αντιμετωπίσει τον Αντίγονο μόνος του, ο Πτολεμαίος εντάσσεται στην ομάδα διαπραγματεύσεων και τελικά το 311 π.Χ υπογράφεται επίσημα συνθήκη ειρήνης. Η εν λόγω συνθήκη αναγνώριζε στον Κάσσανδρο την Ευρώπη, στον Λυσίμαχο την Θράκη, στον Πτολεμαίο την Αίγυπτο και στον Αντίγονο σην Ασία. Ο Αντίγονος ανέκτησε την Κοίλη Συρία, αλλά απέτυχε στους κύριους στόχους του. Μια παρενέργεια αυτής της ειρήνης ήταν η δολοφονία του γιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Αλεξάνδρου IV το επόμενο έτος από τον Κάσσανδρο.

Τα βασίλεια του Αντιγόνου και των αντιπάλων του 303 π.Χ.

Ο Σέλευκος δεν συμπεριελήφθη στην συνθήκη, καθότι στον απόηχο της Γάζας, είχε αποκτήσει δύναμη στη Βαβυλώνα και άρχισε να προωθείται στις άνω σατραπείες (Ιράν). Ο Αντίγονος ξεκίνησε εκστρατεία εναντίον του Σελεύκου, αλλά νικήθηκε σε μάχη η οποία κατά πάσα πιθανότητα έλαβε χώρα κοντά στη Βαβυλώνα το 309 ή 308 π.Χ. Την εν λόγω ήττα πιθανώς ακολούθησε συνθήκη ειρήνης μεταξύ των δύο ανδρών. Το επόμενο έτος βρίσκει τον Αντίγονο να ιδρύει νέα πρωτεύουσα, με το όνομα Αντιγονεία, κοντά στη μελλοντική θέση της Αντιόχειας. Η πόλη είχε μικρή διάρκεια ζωής, μετακομίζοντας το 300 π.Χ μετά το θάνατο του Αντιγόνου.

Η εύθραυστη ειρήνη έληξε το 306 π.Χ (Δ’ Πόλεμος Διαδόχων) ενώ ο πόλεμος μεταφέρεται στην Ελλάδα. Ο νέος γύρος των μαχών ξεκινά με μια σύγκρουση μεταξύ Πτολεμαίου και Αντιγόνου. Το πρώτο πεδίο μάχης ήταν η Κύπρος, όταν το 306 π.Χ., ο Αντίγονος διατάσσει τον γιο του Δημήτριο να κατακτήσει το νησί, αποστολή την οποία φέρει σε πέρας με επιτυχία.

Στον απόηχο αυτού του θριάμβου, ο Αντίγονος κάνει την μοιραία κίνηση και ανακηρύσσεται βασιλέας, ενόσω ο Αλέξανδρος Δ’ ήταν ζωντανός και οι διάδοχοι διατηρούσαν την ψευδαίσθηση ότι κυβερνούσαν επ’ ονόματι του. Το 306 π.Χ. τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του νεαρού βασιλέα, η Κύπρος παρέμενε η μόνη ξεκάθαρη επιτυχία του Αντιγόνου, ο οποίος μοιράζεται τον νέο τίτλο του με τον Δημήτριο, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια δυναστεία. Το επόμενο έτος, οι ανταγωνιστές του Αντιγόνου αυτοανακηρύσσονται βασιλείς.

Σκίτσο της αρχαίας πόλης της Ρόδου από το έτος 1861. Οι πληροφορίες σχετικά με τη θέση της θύρας (Archandia Bay) και το στρατόπεδο του Δημητρίου (Ε και F) αμφισβητούνται.

Τα γεγονότα των επόμενων πέντε ετών δεν εξελίσσονται αισίως για τον Αντίγονο και τον Δημήτριο, αρχής γενομένης με μια μεγάλη επίθεση στην Αίγυπτο, η οποία απέτυχε. Ακολούθησε η περίφημη πολιορκία της Ρόδου (305-304 π.Χ) από τον Δημήτριο, ο οποίος είχε τα προσωνύμια «Πορθητής» ή «Πολιορκητής» για τις επιτυχίες του στις πόλεις που πολιορκούσε. Παρά τις προσπάθειές του όμως ο Δημήτριος δεν κατάφερε να καταλάβει την πόλη, διότι ο Πτολεμαίος κατάφερε να διατηρήσει ανοικτές τις γραμμές ανεφοδιασμού.

Η πολιορκία ανεστάλη το 304 π.Χ, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η αυξανόμενη απειλή από τον Κάσσανδρο στην Ελλάδα. Ο Δημήτριος στάλθηκε πίσω στην ηπειρωτική χώρα, όπου κατέλαβε τον Ισθμό της Κορίνθου, την Ακροκόρινθο, την Αχαΐα και το μεγαλύτερο μέρος της Εύβοιας. Το 302 π.Χ ο Δημήτριος ιδρύει τον Συνασπισμό της Κορίνθου και κοντεύει να νικήσει τον Κάσσανδρο, ο οποίος διαμηνύει για ειρήνη. Ο Αντίγονος, ενδεχομένως «τυφλωμένος» από την προοπτική κατάκτησης της Μακεδονίας απορρίπτει την προσφορά ειρήνης. Το αποτέλεσμα της ματαιόδοξης ενέργειας του ήταν να συμμαχήσουν ο Κάσσανδρος, ο Λυσίμαχος, ο Πτολεμαίος και ο Σέλευκος εναντίον του.

Μάχη της Ιψού 301 π.Χ

Οι νέοι σύμμαχοι υιοθετούν ένα παρακινδυνευμένο σχέδιο. Εγκαταλείπουν την Μακεδονία και περνούν στην Μικρά Ασία, όπου ο Λυσίμαχος και ο Κάσσανδρος «απασχολούν» τον Αντίγονο κρατώντας τον ακινητοποιημένο, ενώ ο Σέλευκος μετακινεί τον στρατό του από την ανατολή. Αντί να στείλει τον Δημήτριο στην Μακεδονία, ο Αντίγονος τον ανακαλεί πίσω στην Ασία. Το 301 π.Χ οι δύο πλευρές συναντώνται στην Ιψό, σε μία από τις μεγαλύτερες μάχες των Ελληνιστικών χρόνων. Ο Δημήτριος ηγείται μιας επιτυχούς εφόδου του ιππικού, αλλά στη συνέχεια παρασύρεται στην καταδίωξη των αντιπάλων, ενόσω στο κύριο πεδίο μάχης οι ελέφαντες του Σέλευκου διασπούν τον στρατό του Αντιγόνου. Αποτέλεσμα είναι να σκοτωθεί ο Αντίγονος και ο Δημήτριος μόλις που προλαβαίνει να διαφύγει.

Δημήτριος Α’ ο Πολιορκητής

Με τον θάνατο του Αντιγόνου λήγει η κύρια φάση των Πολέμων των Διαδόχων. Ήταν ο τελευταίος από τους διαδόχους που επιθυμούσε την επανένωση της αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου, στις βάσεις της πολιτικής που είχε θέσει ο μεγάλος στρατηλάτης. Τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ο  Σέλευκος, είχε επίσης την ευκαιρία να επανενώσει μεγάλα τμήματα της αυτοκρατορίας, αλλά δυστυχώς δεν ήταν ο βασικός του στόχος.

Νόμισμα Αντιγόνου Γονατά_Βρετανικό μουσείο_wikipedia

Ο θάνατος του Αντιγόνου δεν έθεσε τέλος στην καριέρα του γιου του Δημητρίου ο οποίος επεδίωξε να γίνει βασιλέας της Μακεδονίας, πριν τελικά παραιτηθεί μετά από περίοδο συνεχών πολεμικών συγκρούσεων. Κατά ειρωνικό τρόπο, ο εγγονός του Αντιγόνου, ο Αντίγονος Γονατάς, θα κατορθώσει να γίνει βασιλέας της Μακεδονίας, ιδρύοντας τη δυναστεία των Αντιγονιδών η οποία θα κυβερνούσε μέχρις ότου ο Περσέας καθαιρεθεί από τους Ρωμαίους σχεδόν 150 έτη αργότερα.

Άγαλμα του Ασκληπιού το οποίο εκτίθεται στο μουσείο της Επιδαύρου._ wikipedia

γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς

Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος αναφέρει τον Ασκληπιό ως ταλαντούχο θεραπευτή και πατέρα των Μαχάονα και Ποδαλείριου – Ελλήνων ιατρών της Τρωάδος. Ωστόσο αργότερα, τιμήθηκε ως ήρωας και τελικώς λατρεύτηκε ως θεός. Γιός του Απόλλωνα –  θεού της ίασης, της αλήθειας και της προφητείας— και της θνητής πριγκίπισσας Κορωνίδος – κόρης του Θεσσαλού Φλεγύου –  έγινε θεός της ιατρικής για Έλληνες και Ρωμαίους.

Ο μύθος θέλει τον Κένταυρο Χείρωνα, φημισμένο για τη σοφία και τις ιατρικές του γνώσεις, να διδάσκει στον Ασκληπιό την θεραπευτική ιατρική. Ο Δίας, ο βασιλέας των Θεών, φοβούμενος μήπως ο Ασκληπιός κάνει τους άνδρες αθάνατους, τον κεραυνοβόλησε. Σε αντίποινα ο Απόλλωνας έσφαξε τους Κύκλωπες, κατασκευαστές των κεραυνών, αλλά στην συνέχεια εξαναγκάστηκε από τον Δία να υπηρετεί τον Άδμητο (βασιλέας των Φερών της Θεσσαλίας).

Η λατρεία του Ασκληπιού ξεκίνησε από την Θεσσαλία και εξαπλώθηκε σε πολλά μέρη της Ελλάδος. Συνήθιζαν να κοιμούνται στους ναούς του στην Επίδαυρο  – τα γνωστά σε πολλά ακόμη μέρη της Ελλάδος, Ασκληπιεία  – καθώς ήταν ευρέως διαδεδομένο ότι ο Ασκληπιός θεράπευε τους ασθενείς στον ύπνο τους. Η πρακτική αυτή συνήθως περιγράφεται ως τελετουργική επώαση ονείρων ή Ασκληπιεία επώαση. Το 293 π.Χ. συναντούμε τη λατρεία του Aesculapius (λατινική ονομασία) στην Ρώμη. Συνήθως απεικονίζεται να στέκεται όρθιος, ενδεδυμένος μακρύ μανδύα που άφηνε γυμνό το στήθος του. Χαρακτηριστικό του γνώρισμα ήταν ότι κρατούσε ράβδο η οποία έφερε φίδι, τυλιγμένο γύρω της και έμελλε να παραμείνει το μόνο αυθεντικό σύμβολο της ιατρικής. Παρόμοιο αλλά άσχετο έμβλημα, το κηρύκειο, με φτερωτή ράβδο και δύο περιελιγμένα φίδια, χρησιμοποιείται συχνά ως ιατρικό σύμβολο, το οποίο όμως δεν  συνάδει με την ιατρική καθώς αναπαριστά το μαγικό ραβδί του Ερμή, ή με κάποιες τροποποιήσεις, τον πλανήτη Ερμή, αγγελιαφόρου των Θεών και πατέρα του εμπορίου.

Τοιχογραφία του 1ου αι. μ.Χ. η οποία φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολι και απεικονίζει από αριστερά τους Απόλλωνα, Κένταυρο Χείρωνα και Ασκληπιό.

Ωστόσο, η ομοιότητά του με την ράβδο του Ασκληπιού, είχε ως αποτέλεσμα στις μέρες μας, την υιοθέτησή του ως ιατρικό σύμβολο και έμβλημα του ιατρικού σώματος του αμερικάνικου στρατού. Το γένος των φυτών Ασκληπιάς- Asclepias, περιλαμβάνει πολλά είδη με γαλακτώδη βλαστικό χυμό, εκ των οποίων αρκετά έχουν θεραπευτικές ιδιότητες.

Η γέννηση του Ασκληπιού

Το ερώτημα του τίτλου ίσως παραμείνει αναπάντητο στο διηνεκές. Αμφότερες οι απόψεις έχουν οπαδούς και ισχυρά επιχειρήματα. Βέβαιο πάντως είναι ότι κατά την αρχαιότητα ο Ασκληπιός εθεωρείτο απλώς ήρωας, ο οποίος πέθανε από τα πλήγματα του εξοργισμένου Δία.  Η ολοένα επεκτεινόμενη λατρεία της οποίας ο ίδιος ο Ασκληπιός έγινε αντικείμενο σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο, είναι κατά πολύ μεγαλύτερη των τιμών που απεδίδοντο γενικώς στους ήρωες και αυτό είναι που τον κατατάσσει στην τάξη των θεοτήτων. Οι σχετικοί με την γέννησή του μύθοι, λόγω της ασάφειας που δημιουργούν ως προς την τοποθεσία όπου έλαβε χώρα, δεν φαίνεται να μπορούν να διαλευκάνουν το ζήτημα, ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα της Ελληνικής Μυθολογίας.  Ο Πίνδαρος μας  αφηγείται :

«Ο Ασκληπιός γεννήθηκε από την κόρη του Φλεγύου. Χτυπημένη όμως από τα χρυσά βέλη της Αρτέμιδος, επειδή είχε εξοργίσει τον αδελφό της θεάς, τον Απόλλωνα, η ωραία νέα κατέβηκε από το νυφικό κρεβάτι, στο σκοτεινό βασίλειο του Άδη, προτού καν δεχθεί της υπηρεσίες της Ειλειθυίας. Τόσο φοβερή είναι η οργή των παιδιών του Διός.

Περιφρονώντας τον ξανθό θεό, με τον οποίο προηγουμένως είχε συνευρεθεί χωρίς να το ξέρει ο πατέρας της και παρασυρμένη από τα αισθήματά της, η τολμηρή Νύμφη έκαμε άλλους δεσμούς, παρόλο που είχε ήδη στα σπλάχνα της το καθαρό και ακηλίδωτο σπέρμα του αθανάτου, που την είχε αγαπήσει. Χωρίς να περιμένει ούτε το γαμήλιο συμπόσιο, ούτε τα άσματα του υμεναίου, που τραγουδούν το βράδυ ανάμεσα στις χαρές και στα παιχνίδια οι παρθένες που συντροφεύουν τις νεαρές συζύγους, παραδόθηκε σε ξένο έρωτα, από τύφλωση πολύ συνηθισμένη, αλλοίμονο! Γιατί τέτοια είναι η μωρία των ανθρώπων, ώστε πολλές φορές περιφρονούν αλόγιστα τα καλά που μπορούν να χαίρονται και επιθυμούν όσα δεν έχουν, μάταια ελπίζοντας χιμαιρικές απολαύσεις.

Έτσι, η ωραία Κορωνίς, με το να δεχτεί στο κρεβάτι της έναν ξένο, που είχε έλθει από την Αρκαδία, έκαμε να πέσουν επάνω της οι φοβερότερες δυστυχίες. Διότι το έγκλημά της δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητο από εκείνον που φωτίζει τον κόσμο. Από το βάθος του ιερού, όπου καίγονται ακατάπαυστα τα εντόσθια των θυμάτων, ο θεός που βασιλεύει στην Πυθώ, είδε την ασέβεια της Κορωνίδος.

Μόλις ο Φοίβος έμαθε την κατάχρηση της φιλοξενίας που είχε κάνει ο Ίσχυς, ο γιός του Ελάτου και την απιστία της νεαρής συνενόχου του, ανέθεσε στην αδελφή του να τον εκδικηθεί. Κι αυτή, αναμμένη από οργή, πέταξε στις όχθες της λίμνης Βοιβηίδος, όπου κατοικούσε η άπιστη. Άλλος θεός, κυρίαρχος του νού της, την παρέσυρε στην καταστροφή. Μαζί μ᾽ αυτήν και τους συμπολίτες της. Πέθαναν από μια σκληρή επιδημία.

Ήδη οι γονείς της Νύμφης είχαν ανάψει τη φωτιά, ήδη τα πυρά του Ηφαίστου τριγύριζαν το νεκρό κορμί της, όταν ο Απόλλων φώναξε: «Όχι, δεν θ᾽ αφήσω να χαθεί, μαζί με την ένοχη μητέρα, ο καρπός του έρωτά μου !…». Είπε και μ᾽ ένα βήμα έφθασε στη φωτιά. Ξαφνικά η φλόγα χωρίσθηκε στα δύο και ο θεός έβγαλε από τα νεκρά σπλάχνα της Κορωνίδος το γιό του, ζωντανό ακόμα. Τον πήγε στον Κένταυρο της Μαγνησίας, για να του μάθει την τέχνη να γιατρεύει τις άπειρες αρρώστιες που μαστίζουν τους ανθρώπους. Σε λίγο, πλήθος άρρωστοι συνέρρεαν στον περίφημο μαθητή. Όσοι είχαν έλκη, όσοι είχαν πληγές από πέτρα ή δόρυ, όσοι έλιωναν από την καυτή πνοή ή το θανάσιμο κρύο του πυρετού, πήγαιναν και του ζητούσαν να τους κάνει καλά. Κι εκείνος άλλους θεράπευε με την μαγεία, άλλους με καταπραϋντικά φάρμακα, πολλούς με σωτήρια βάλσαμα, με τα οποία άλειφε τις πληγές και μερικούς με οδυνηρές εγχειρήσεις.

Μα, αλλοίμονο, πόση δύναμη έχει το δόλωμα του κέρδους στην καρδιά ακόμη και των σοφών! Γοητευμένος από το χρυσάφι που του έταζαν, ο γιός της Κορωνίδος τόλμησε να πάρει από το θάνατο έναν ήρωα, που μόλις είχε πεθάνει. Την ίδια στιγμή, ο γιός του Κρόνου, με γρήγορο χέρι, χτύπησε με τον κεραυνό του και τους δύο στην καρδιά και τους έριξε στον Άδη».

Απόλλων του Μπελβεντέρε_μουσείο Βατικανού

Κατά την Μεσσηνιακή παράδοση, μητέρα του Ασκληπιού δεν ήταν η Κορωνίς, αλλά η Αρσινόη, κόρη του Λευκίππου, βασιλέα της Μεσσηνίας. Για να εξηγήσουν τη γέννηση του Ασκληπιού στην περιοχή τους, οι Επιδαύριοι έλεγαν ότι ο Φλεγύας είχε μεταβεί στην Πελοπόννησο μαζί με την κόρη του Κορωνίδα, έγκυο ήδη από τις σχέσεις της με τον Απόλλωνα.

Πρόσθεταν δε, ότι μετά τον τοκετό η νέα εξέθεσε το νεογνό στο Μύρτιο όρος. Εκεί, μια κατσίκα προσφέρθηκε να το θηλάζει κι ένας σκύλος να το φρουρεί. Ο κύριος του δευτέρου, βοσκός ονόματι Αρεσθάνας, ανακάλυψε μια ημέρα το έκθετο και θέλησε να το πάρει, αιφνιδίως όμως το κεφάλι του παιδιού φωτίστηκε από θεϊκή λάμψη, η οποία έκανε τον βοσκό να καταληφθεί από δέος.

Τα αίτια θανάτου του Ασκληπιού

Εκπαιδευμένος από τον Κένταυρο Χείρωνα, ο οποίος τον δίδαξε όχι μόνον την κυνηγετική αλλά και την ιατρική, ο Ασκληπιός, λέει ο Απολλόδωρος ο Αθηναίος, «είχε γίνει επιδέξιος στη χειρουργική, στην οποία είχε ασκηθεί για πολύ καιρό, τόσο που όχι μόνο έσωζε πολλούς από το θάνατο, αλλά ακόμα ανάσταινε και νεκρούς. Η Αθηνά του είχε δώσει το αίμα που έτρεξε από τις φλέβες της Γοργόνας (εννοεί την Μέδουσα) κι αυτός μεταχειριζόταν το αίμα των αριστερών φλεβών για να θανατώνει τους ανθρώπους και το αίμα των δεξιών για να τους θεραπεύει. Μ᾽ αυτό το μέσο ανάσταινε τους νεκρούς».

Ιδού τι λέει, για το θέμα, ο Σέξτος ο Εμπειρικός, ο οποίος έζησε τον 3^ο μ.Χ. αιώνα:

«Οι ιστορικοί λέγουν ότι ο Ασκληπιός, ο ιδρυτής της τέχνης μας, κεραυνοβολήθηκε, δεν είναι όμως σύμφωνοι ως προς την αιτία του γεγονότος αυτού. Έτσι, ο Στησίχορος στην «Ἑριφύλη», αναφέρει ως αιτία την ανάσταση εκ μέρους του Ασκληπιού, μερικών από τους νεκρούς λίγο έξω από την Θήβα. Ο Πολυανθής, στο έργο του περί της προελεύσεως των Ασκληπιάδων, την θεραπεία των θυγατέρων του Προίτου, τις οποίες είχε καταστήσει παράφρονες η Ήρα. Ο Πανύασις, την απόδοση της ζωής στον Τυνδάρεω. Ο Στάφυλος, στο έργο του «Αρκαδία», την θεραπεία του Ιππολύτου, που είχε πέσει από το άρμα του, όταν έφευγε από την Τροιζήνα, καθώς διηγούνται οι τραγικοί. Ο Φύλαρχος, στο ένατο βιβλίο του, την απόδοση της όρασης στους γιούς του Φινέως, τους οποίους είχε τυφλώσει ο πατέρας τους —ο Ασκληπιός έκανε αυτή την θεραπεία χάριν της μητέρας τους Κλεοπάτρας, κόρης του Ερεχθέως. Ο Τηλέσαρχος, στην Ἱστορία του Άργους, την απόπειρα ν’ αναστήσει τον Ωρίωνα. Ο Φερεκύδης, όπως αναφέρει ο σχολιαστής του Ευριπίδη, την ανάσταση εκείνων που πέθαναν στους Δελφούς και τέλος, κατά τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, ο Δίας κεραυνοβόλησε τον Ασκληπιό για να δώσει ικανοποίηση στον Άδη, ο οποίος διαμαρτυρόταν για τον γιό του Απόλλωνα, διότι δεν άφηνε τους ανθρώπους να πεθάνουν».

Οιαδήποτε κι  αν είναι η αιτία του θανάτου του, είναι σαφές ότι όλοι οι αρχαίοι συγγραφείς δέχονται ότι ο Ασκληπιός πέθανε κεραυνοβολημένος από τον Δία.

Προσθέτουν δε ότι ο Απόλλων, οργισθείς για τον θάνατο του γιού του, σκότωσε τους Κύκλωπες, δώρο των οποίων προς τον Δία ήταν ο κεραυνός. Κατά τον Απολλόδωρο, ο Ασκληπιός τιμήθηκε με την αποθέωσή του συγχρόνως με τον Ηρακλή, πενήντα τρία χρόνια πριν τον Τρωικό πόλεμο.

Οι απόγονοι του Ασκληπιού

Στον Ασκληπιό δεν αποδίδεται κάποια από τις ερωτικές περιπέτειες τις τόσο συνηθισμένες στον κόσμο των Ελλήνων θεών και ηρώων. Οι αρχαίοι συγγραφείς μάλιστα διαφωνούν και ως προς το όνομα της συζύγου του. Συχνότερα αναφέρεται η Ηπιόνη, κόρη του Μέροπος. Αναφέρονται όμως και οι: Αγλαΐα, Ιππόνη, Λαμπετέα, Ξάνθη. Από τα παιδιά του Ασκληπιού γνωστότερα είναι η κόρη του, Υγεία και οι δύο γιοί του Μαχάων και Ποδαλείριος. Άλλα όπως ο Αετός, η Ακεσώ, ο Αλεξήνωρ, ο Ιανίσκος, η Πανάκεια και ο Τελεσφόρος, άφησαν ασθενέστερα ίχνη στην παράδοση.

Μαχάων και Ποδαλείριος

Οι δύο γιοί του Ασκληπιού Μαχάων και Ποδαλείριος, είναι γνωστοί από την συμμετοχή τους στον Τρωικό πόλεμο. «Όσοι ήταν από την Τρίκκη – λέει η Ιλιάδα, – από την αυχμηρή Ιθώμη, από την Οιχαλία, όπου βασίλευε άλλοτε ο Εύρυτος, είχαν αρχηγούς τους δύο γιούς του Ασκληπιού, τον Μαχάονα και τον Ποδαλείριο, γιατρούς ονομαστούς. Τριάντα μεγάλα πλοία τους ακολουθούσαν».

Άγαλμα Ποδαλείριου

Σε άλλο χωρίο της Ιλιάδος, ο Όμηρος παρουσιάζει τον Αγαμέμνονα να ζητά το κάλεσμα του «πολεμιστή Μαχάονα, γιού του Ασκληπιού, γιατρού σπουδαίου, για να εξετάσει τον Μενέλαο που τον είχε τραυματίσει κάποιος επιδέξιος τοξότης από τις γραμμές των Τρώων ή των Λυκίων… Ο γιός του Ασκληπιού έβγαλε το βέλος από το ζωστήρα όπου είχε καρφωθεί. Με το τράβηγμα τα δόντια της αιχμής έσπασαν. Έπειτα έβγαλε το ζωστήρα, το θώρακα και τη ζώνη, έργα επιδέξιων σιδηρουργών. Όταν γύμνωσε το τραύμα, το εξέτασε, το καθάρισε από το αίμα και το άλειψε επιδέξια με καταπραϋντικά βάλσαμα, που άλλοτε ο καλός Χείρων είχε διδάξει στον πατέρα του το μυστικό της κατασκευής τους».

Τραυματισμένος και ο ίδιος στον ώμο από τον Πάρη, με βέλος το οποίο έφερε τρείς αιχμές, ο Μαχάονας μεταφέρθηκε από τον Νέστορα μακρυά από το πεδίο της μάχης, κατόπιν υποδείξεως του Ιδομενέα, στον οποίο ο ποιητής αποδίδει τους ακόλουθους λόγους:

«Νέστορα, γιέ του Νηλέως, δόξα της Ελλάδος, ανέβα στο άρμα σου, σύντομα και πάρε τον Μαχάονα από ᾽δώ. Πήγαινέ τον γρήγορα στο πλοίο. Ένας γιατρός αξίζει όσο πολλοί πολεμιστές μαζί. Ξέρει να βγάζει τα βέλη από τις πληγές και να λιγοστεύει τους πόνους με καταπραϋντικά βάλσαμα».

Λέγεται επίσης ότι ο Μαχάων συγκαταλεγόταν μεταξύ των Ελλήνων πολεμιστών που κλείσθηκαν στο ξύλινο άλογο, του οποίου η εισαγωγή στην Τροία επέφερε την πτώση της πόλης.

Ετρουσκικός καθρέπτης απεικονίζον τον Μαχάονα και τον Φιλοκτήτη

Μεταξύ άλλων ο Μαχάων θεράπευσε και τον Φιλοκτήτη από την φοβερή πληγή του. Έκοψε πρώτα τις σαπισμένες σάρκες, κατόπιν έπλυνε την πληγή με κρασί και τελικά την σκέπασε με βότανα, των οποίων τις ιδιότητες γνώριζε από τα μαθήματα του Χείρωνα.

Σύμφωνα με τον μύθο, ο Μαχάων σκοτώθηκε από τον Ευρύπυλο ενώ τα οστά του ανακομίστηκαν στην Ελλάδα από τον Νέστορα. Από τον γάμο του με την Αντίκλεια, ο Μαχάων απέκτησε δύο γιούς, τον Γόργασο και τον Νικόμαχο. Από τον δεύτερο κατήγετο ο μέγας φιλόσοφος Αριστοτέλης, όπως τουλάχιστον έλεγε ο ίδιος.

Η φήμη του Ποδαλειρίου υπήρξε μικρότερη από αυτή του αδελφού του. Γνωρίζουμε μόνο ότι, όταν ο Μαχάων σκοτώθηκε, αυτός απασχολείτο με την περίθαλψη των τραυματιών. Η θλίψη του, για την απώλεια του αδελφού του, ήταν τόσο μεγάλη, ώστε μετά κόπου τον απέσπασαν από τον τάφο. Ακολούθως επεδίωξε να θέσει τέρμα στην ζωή του.

Ο Παυσανίας διηγείται ότι, κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα, ενάντιοι άνεμοι έφεραν τον Ποδαλείριο στις ακτές της Καρίας, όπου και παρέμεινε εγκατασταθείς στην πόλη Σύρνα. Κατ᾽ άλλον μύθο, ο ήρωας, ναυαγός στις ακτές της Καρίας, διεσώθει από κάποιον βοσκό και οδηγήθηκε από αυτόν στον βασιλέα της χώρας Δάμαιθο, η κόρη του οποίου ήταν βαρειά τραυματισμένη λόγω πτώσεως από στέγη. Ο Ποδαλείριος την θεράπευσε και σε ανταμοιβή έλαβε την κόρη ως σύζυγο και μέρος του βασιλείου του Δαμαίθου ως προίκα.

Στη συνέχεια, ίδρυσε δύο πόλεις, τις οποίες ονόμασε την μία Σύρνα, από το όνομα της συζύγου του και την άλλη Βύβασσο, από το όνομα του βοσκού που τον είχε σώσει.

Τέλος, οι κάτοικοι της Κώ, ισχυρίζονταν ότι οι δύο γιοί του Ασκληπιού είχαν εγκατασταθεί στο νησί τους, όπου υπήρχε και ιερό του Ποδαλειρίου στο ακρωτήριο Γάργανο.

Η Υγιεία

Από τις θυγατέρες του Ασκληπιού τον σπουδαιότερο ρόλο παίζει η Υγιεία, η θεά της υγείας παρά το ότι μάλλον πρόκειται για απλή προσωποποίηση αφηρημένης ιδέας. Το γεγονός ότι, το όνομα της Υγιείας συναντάται ως συνοδευτικό ονομάτων άλλων θεοτήτων, ιδίως της Αθηνάς, επιτρέπει την υπόθεση ότι η θεά αυτή δεν είχε αρχικά προσωπική υπόσταση και ότι καθώς οι προσωνυμίες της εγκαταλείπονταν σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου, έλαβε μορφή συγκεκριμένη.

Υγεία_Ρωμαϊκό αντίγραφο από το αρχικό Ελληνικό_3ος αιώνας π.Χ

Η λατρεία της, συνδεδεμένη με αυτήν του Ασκληπιού, διεδόθη ολοένα και περισσότερο ξεκινώντας, όπως πιστεύεται, από την Τιτάνη (περιοχή της Σικυώνας) γιγαντώθηκε στην Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ., εξαπλώθηκε στις πόλεις Κόρινθος, Επίδαυρος, Τεγέα, Μεγαλόπολη, Μαντίνεια και άλλες, στα νησιά Κώς, Πάρος, στην Πέργαμο και στην Μεγάλη Ελλάδα. Θεωρούμενη οριστικά ως κόρη του Ασκληπιού, η Υγιεία απέκτησε, όπως εκείνος, ως βασικό σύμβολο το φίδι. Όπως θα δούμε στην συνέχεια, οι καλλιτεχνικές παραστάσεις της, ήταν πολλές και αρκετές από αυτές διεσώθησαν μέχρι τις ημέρες μας.

Η λατρεία του Ασκληπιού

Ίχνη από τριακόσια και πλέον Ασκληπιεία, ή ιερά του Ασκληπιού, ανευρέθησαν σε διάφορα σημεία του Ελληνικού κόσμου. Φαίνεται ορθή η διαπίστωση ότι προτού γίνει θεός της ιατρικής, ο γιός του Απόλλωνα θεωρείτο θεότης προικισμένη με μαντικές ικανότητες. Άλλωστε, με την μορφή χρησμών εξακολούθησε να δίνει ιατρικές συμβουλές προς τους πολυάριθμους πιστούς του, που τον ικέτευαν να τους θεραπεύσει από τις ασθένειές τους. Αξίζει να υπενθυμιστεί ότι ο Ιπποκράτης έγραφε: η ιατρική και η μαντική είναι αδελφές δίδυμες διότι και οι δύο έχουν τον ίδιο πατέρα, τον Απόλλωνα. Ορθώς λέγεται ότι, όπως ο Απόλλων είναι προφήτης του Δία, φωνή την οποία ο κυβερνήτης του κόσμου χρησιμοποιεί, για να εξαγγέλλει στους θνητούς τις αποφάσεις της μοίρας και τους κανόνες του καθήκοντος, έτσι ο Ασκληπιός είναι απεσταλμένος του Απόλλωνα, βοηθός του στο έργο της αποκαλύψεως. Ο γιός της Λητώς όμως, δεν του είχε εμπιστευθεί παρά το κατώτερο έργο, να θεραπεύει τις σωματικές ασθένειες.

Ποιές ήταν οι μέθοδοι της ιατρικής αποκαλύψεως που εφαρμόζονταν στους ναούς του Ασκληπιού; Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να διακρίνουμε την κύρια αποκαλούμενη ιατρική αποκάλυψη και εκείνου που θα μπορούσε να ονομασθεί ιατρική υπηρεσία, την οποία ασκούσε ειδική ομάδα ατόμων, οι Ασκληπιάδες, απόγονοι, όπως ισχυρίζονταν, του Ασκληπιού μέσω των γιών του, Μαχάονα και Ποδαλείριου.

Επρόκειτο για πραγματική συντεχνία, της οποίας τα μέλη αυτοαποκαλούνταν «κάτοχοι μιας κατά παράδοση επιστήμης, που αποτελούσε μέρος της οικογενειακής κληρονομιάς τους. Ορκίζονταν δε, να μην αποκαλύψουν ποτέ την επιστήμη αυτή στους αμύητους».

Με τον πολλαπλασιασμό όμως των Ασκληπιείων, όσο ο ρόλος της ιατρικής αποκαλύψεως μεγάλωνε, τόσο αυτός των Ασκληπιάδων μειωνόταν. Για να μην χάσουν την πελατεία τους και αντιμέτωποι με την κοινή γνώμη η οποία ζητούσε την άμεση επέμβαση του Ασκληπιού, με την μορφή είτε ονείρων είτε οπτασιών, στις οποίες ο θεός ο ίδιος θα εξέταζε και θα θεράπευε προσωπικά τους ασθενείς.

Πεντάγραμμο Υγείας_σύμβολο το οποίο χρησιμοποιείτο από τους Πυθαγόρειους

Οι μέθοδοι αυτοί, προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, τα σκώμματα των σκεπτικιστών, τα οποία απηχούν στο ακόλουθο χωρίο του Αριστοφάνη: «Ο θεός έκανε το γύρο του ναού και εξέταζε με πολλή σοβαρότητα όλους τους αρρώστους. Έπειτα ένας δούλος έβαλε μπροστά του ένα γουδί, ένα γουδοχέρι κι ένα κουτί … Πρώτα – πρώτα, ο Ασκληπιός έφτιαξε μια αλοιφή για το Νεοκλείδη. Έριξε στο γουδί τρία κεφάλια σκόρδο της Τήνου, τα έλειωσε, έπειτα έριξε χυμό από σίλφιο και κρεμμύδια, τα διέλυσε με ξίδι και μ´ αυτή την αλοιφή έτριψε τα βλέφαρα του αρρώστου, τα γύριζε κιόλας, για να τον κάνει να υποφέρει ακόμη περισσότερο.

Εκείνος, ουρλιάζοντας από τον πόνο, όρμησε να φύγει, ο θεός όμως τον κράτησε και του είπε γελώντας: κάθισε εδώ με την αλοιφή σου, δεν έχω καμία όρεξη να πας να φωνάζεις μέσα στον κόσμο. Έπειτα από αυτό, κάθισε κοντά στον Πλούτο, άγγιξε το κεφάλι του με το χέρι του, ύστερα πήρε ένα καθαρό πανί και του σκούπισε γύρω – γύρω τα βλέφαρα και τέλος η Πανάκεια (η κόρη του Ασκληπιού) του σκέπασε το κεφάλι και το πρόσωπο μ᾽ ένα κόκκινο πανί.

Ακολούθως ο θεός σφύριξε και δυο φίδια πολύ μεγάλα βγήκαν από το βάθος του ναού, γλίστρησαν κάτω από το κόκκινο πανί και καθώς φαντάζομαι, έγλειψαν τα βλέφαρα του αρρώστου. Σε λιγότερη ώρα απ´ ότι χρειάζεται για να πιείς δέκα κοτύλες κρασί, ο Πλούτος σηκώθηκε κ᾽ έβλεπε πολύ καλά. Από την χαρά μου χτύπησα παλαμάκια και ξύπνησα το αφεντικό μου. Την ίδια στιγμή, ο θεός και τα φίδια χάθηκαν μέσα στο ναό».

Αν κι εφόσον ερμηνεύσουμε κατά γράμμα τις ειρωνείες του Αριστοφάνη, πρέπει να δεχθούμε ότι, οι Ασκληπιάδες ήσαν απατεώνες – αυτή είναι και η άποψη μερικών επιστημόνων.

Εν τούτοις, δεν είναι λιγότερο ορθό το λεγόμενο: «η ιατρική των Ελλήνων είχε θρησκευτική αφετηρία, οι ναοί του Ασκληπιού ήταν τα πρώτα νοσοκομεία και οι ιερείς του ήταν οι πρώτοι ιατροί».  Πολλά από τα ιερά του θεού ήταν χτισμένα σε τοποθεσίες υγιεινές, ψηλά σε κορυφές, μέσα σε δάσος, ενώ μερικά κοντά σε ιαματικές πηγές. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν κάτι ανάλογο με τα σημερινά σανατόρια.

Προτού εισέλθει κανείς στο Ασκληπιείο, έπρεπε να υποβληθεί σε κάθαρση μέσω λουτρού, το οποίο συνοδευόταν από εντριβές, επαλείψεις ή θυμιάσεις. Σημειωτέον ότι για την προφύλαξη των ασθενών από θλιβερά θεάματα, δεν γίνονταν δεκτοί στον ναό της Επιδαύρου οι ετοιμοθάνατοι και οι επίτοκοι. Στη συνέχεια προσέφεραν θυσία προς τιμή του Ασκληπιού. Συνήθως θυσίαζαν πετεινό, ενίοτε γουρούνι ή κατσίκα. Στην Αθήνα προσέφεραν στο θεό άρτους και ξηρά σύκα, έκαιγαν δε στο βωμό γλύκισμα από καθαρό σιτάρι. Κατά το διάστημα αυτό, οι ιερείς διάβαζαν ευχές, τις οποίες επαναλάμβαναν οι παριστάμενοι.

Μετά την θυσία, οι ασθενείς, οδηγούμενοι από ιερέα, επισκέπτονταν το ναό. Μερικά από τα ιερά αυτά, όπως για παράδειγμα της Επιδαύρου, ήταν γεμάτα από αναθήματα τα οποία παρίσταναν μέρη του ανθρωπίνου σώματος, που είχαν ιαθεί στο ιερό. Πολλά απ’ αυτά ήταν πολύτιμα μέταλλα. Τέλος, έπειτα από υποβολή σε δίαιτα, πιθανώς αυστηρή, ο ασθενής γινόταν δεκτός το βράδυ. Του επέτρεπαν δηλαδή να κοιμάται μέσα στο ιερό ή παραπλεύρως στο παρεκκλήσι.

Κατά την διάρκεια της προπαρασκευαστικής αυτής περιόδου ή οποία είχε τόσο μεγαλύτερη αξία όσο πλησιέστερα προς το άγαλμα του Ασκληπιού κοιμόταν ο ασθενής, αναμενόταν η αποστολή ονείρου από τον θεό στο οποίο θα καθοριζόταν η φύση του απαιτούμενου φαρμάκου. Μόλις έπεφτε η νύχτα, οι ιερείς έσβηναν όλα τα φώτα, συνιστούσαν δε στους ασθενείς να μη φοβηθούν από τίποτε και να μην εκστομίσουν ούτε λέξη, οιονδήποτε θόρυβο κι αν άκουγαν. Αν το αναμενόμενο όνειρο δεν εμφανιζόταν, το πείραμα επαναλαμβανόταν για πολλές νύχτες συνεχώς.

Από κάποια εποχή και μετά, η μέθοδος είχε απλοποιηθεί. Αντί των ασθενών, κοιμόνταν στο ναό ιερείς «ειδικώς εξουσιοδοτημένοι να βλέπουν όνειρα». Τα όνειρα των ιερέων αυτών ήταν εντελώς συμβατικά, συνιστούσαν δε φάρμακα, τα οποία είχαν καταδειχθεί από προηγούμενη εξέταση των ασθενών ως επιβαλλόμενα για την ασθένειά τους.

Το «μεγάλο παιχνίδι» ήταν η απ’ ευθείας επέμβαση του ίδιου του Ασκληπιού. Ένας ιερέας ντυμένος όπως ο θεός και κρατώντας τα σύμβολά του, συνοδευόμενος από διάφορα ζώα και ακολουθούμενος ενίοτε από πρόσωπα της οικογένειας του Ασκληπιού, διέτρεχε τον ναό, εξέταζε και ψηλαφούσε τους ασθενείς, έφθανε μάλιστα μέχρι του σημείου να τους απευθύνει και τον λόγο, καθορίζοντας το κατάλληλο φάρμακο. Εάν σε όλα αυτά υπήρχε απάτη, σκοπός της ήταν να κάνει τους ασθενείς να δουν όνειρα, η ιατρική όμως επιστήμη των Ασκληπιάδων βασιζόταν «στην προαιώνια παράδοση, προφορική και γραπτή».

Nαός Ασκληπιού_βίλα Μποργκέζε_Ρώμη

Όπως παρατηρήθηκε από κάποιους, οι ιερείς του Ασκληπιού είχαν κάθε συμφέρον να επιτυγχάνουν όσο το δυνατό περισσότερες ιάσεις, διέθεταν δε ολόκληρη σειρά φαρμακευτικών μεθόδων πλήρως απαλλαγμένων από οιονδήποτε τσαρλατανισμό. Ο ρόλος της υγιεινής ήταν μεγάλος σε αυτές. Ιδιαιτέρως συνίστατο η γυμναστική. Αναφέρεται το παράδειγμα ενός κατοίκου της Νικομάχειας, ο οποίος είχε γίνει τόσο παχύσαρκος, που δεν μπορούσε να μετακινείται. Ο Ασκληπιός του συνέστησε να κάνει νηστικός βίαιες γυμναστικές ασκήσεις και θεραπεύτηκε. Για τους πάσχοντες από ψυχικά νοσήματα, συνιστούσαν διασκεδάσεις και γι’ αυτό τον λόγο το Ασκληπιείο της Επιδαύρου διέθετε και θέατρο.

Οι Ασκληπιάδες απέφευγαν γενικώς τις εγχειρήσεις, περιορίζονταν δε να δίνουν συμβουλές σε τέτοιες περιπτώσεις. Δεν μπορεί, φυσικά, να πιστέψει κανείς την ακόλουθη διήγηση του Αιλιανού, Έλληνα συγγραφέα του 3^ου αιώνα: «Μια γυναίκα που έπασχε από ταινία και που οι πιο επιδέξιοι γιατροί δεν μπόρεσαν να τη γιατρέψουν, πήγε στην Επίδαυρο για να συμβουλευθεί τον Ασκληπιό. Ο θεός απουσίαζε και οι ιερείς που ισχυρίζονταν ότι τον αντικαθιστούσαν, έβαλαν τη γυναίκα να ξαπλώσει στο ίδιο μέρος όπου ο Ασκληπιός συνήθιζε να εκτελεί τις θεραπείες του. Έπειτα της έκοψαν το κεφάλι και ένας από τους χειρούργους, βάζοντας το χέρι του μέσα στην κοιλιά της, έβγαλε την ταινία, που ήταν μάλιστα πολύ μεγάλη. Οι ιερείς όμως δεν μπόρεσαν να ξαναβάλουν το κεφάλι στη θέση του. Την ώρα εκείνη, γύρισε ο Ασκληπιός και κατακρίνοντας τη διαγωγή των ασυνέτων, ξανάβαλε το κεφάλι στη θέση του κι έστειλε πίσω στο σπίτι, την γυναίκα εντελώς καλά».

Εν ολίγοις, οι Ασκληπιάδες ασκούσαν μια ιατρική «σοβαρή και λογική, την περιέβαλλαν δε με το φωτοστέφανο του θαυμαστού, για να πετυχαίνει περισσότερο». Λέγεται ότι, μέσα στα ιατρεία αυτά, είχε διαμορφωθεί στην σκιά της θρησκείας μια ιατρική παράδοση.

Εκεί φυλάσσονταν τα φάρμακα που είχαν χρησιμοποιηθεί, η δε συνήθεια των πελατών να αφιερώνουν εικόνες από τα νοσούντα μέλη, είχε συντελέσει να διαμορφωθούν τα Ασκληπιεία σε παθολογικά μουσεία. Όσο για τις αποτυχίες, εγγράφονταν στον λογαριασμό της θρησκευτικής πίστεως.

Υγεία και Ασκληπιός_Η Υγιεία ταΐζει το φίδι του Ασκληπιού_μουσείο Thorvaldsen Κοπεγχάγη

Δύο εξηγήσεις προσφέρονταν στον πιστό και οι δύο εξαίρετες (για τις Ασκληπιάδες): υπήρχαν ασθένειες τις οποίες ο θεός δεν μπορούσε να θεραπεύσει και άλλες τις οποίες δεν ήθελε να θεραπεύσει. Από τον καιρό που ο κεραυνός του Δία τον ειδοποίησε ότι κανείς δεν είχε το δικαίωμα να διαταράσσει την καθιερωμένη τάξη, ο Ασκληπιός απέφευγε να σώζει ασθενείς των οποίων είχε σημάνει η ώρα, καθώς και ν´ ανασταίνει νεκρούς. Δεν ασχολείτο δε με εκείνους, των οποίων οι ασθένειες οφείλοντο σε συνήθειες και διαστροφές και οι οποίοι, συνεπώς, ήταν ανάξιοι συμπαθείας.

Ο Παυσανίας διηγείται ανέκδοτο που αποδεικνύει ότι, όταν η περίσταση το απαιτούσε, οι ιερείς του Ασκληπιού είχαν αρκετό πνεύμα. Κάποιος Φαλύσιος από την Ναύπακτο, άρρωστος από σοβαρή ασθένεια των ματιών, έστειλε στην Επίδαυρο την ποιήτρια Ανύτη να συμβουλευθεί, αντ’ αυτού, τον Ασκληπιό. Η ποιήτρια έλαβε από τον  θεό μια επιστολή προς τον εντολέα της. Εκείνος την άνοιξε και αίφνης ανάκτησε την πλήρη όρασή του για να διαβάσει ότι όφειλε να πληρώσει δυο χιλιάδες στατήρες χρυσού στην απεσταλμένη του. Πράγμα που έκανε χωρίς αντιρρήσεις.

Αυτό που τελικά έκανε να περιπέσουν οι Ασκληπιάδες στην ανυποληψία, είναι ότι προχώρησαν πέραν του δέοντος. Ο ισχυρισμός ότι έκαναν θαύματα, όπως για παράδειγμα, ότι απέδιδαν την όραση σε τυφλούς, προκάλεσε τα σκώμματα των ελευθέρων πνευμάτων και την αντικατάσταση της εμπιστοσύνης από τον σκεπτικισμό. Σε αυτό συνέβαλλε και ο ανταγωνισμός άλλων θεοτήτων οι οποίες και αυτές, άρχισαν να δίνουν ιατρικές συμβουλές. Όλα αυτά είχαν τελικώς ως αποτέλεσμα τον οριστικό θρίαμβο της λαϊκής ιατρικής έναντι της ιατρικής του ιερατείου.

Κυριότερα ιερά

Το περιφημότερο, όχι όμως και το παλαιότερο, από όλα τα Ασκληπιεία, ήταν της Επιδαύρου, οι μύθοι του οποίου αναφέρθηκαν ήδη. Για να τους προσδώσουν μεγαλύτερο κύρος, οι Επιδαύριοι ζήτησαν την υποστήριξη του μαντείου των Δελφών. Η Πυθία, λοιπόν, διαβεβαίωσε ότι ο Ασκληπιός ήταν Επιδαύριος από  την πλευρά της μητέρας του.

Ο ναός δεν βρισκόταν στην πόλη, αλλά σε απόσταση δύο ωρών πορείας, στους πρόποδες του όρους Αραχναίου. Οι δωρεές των θεραπευθέντων πιστών είχαν μεταβάλλει την κοιλάδα σε θαυμάσιο κήπο. Τα παρεκκλήσια, οι βωμοί, τα αγάλματα και οι αναθηματικές στήλες αντανακλούσαν τα τελεσθέντα θαύματα και επέτρεπαν οποιαδήποτε ελπίδα. Ο Πολύκλειτος έχτισε εκεί θέατρο. Στάδιο στις παρυφές του λόφου ήταν αφιερωμένο στις εορτές που τελούνταν προς τιμήν του Ασκληπιού. Μέσα στο ναό υπήρχε άγαλμα χρυσελεφάντινο του θεού, έργο του Παρίου Θρασυμήδους. Δίπλα στο ναό ήταν το μέρος όπου οι προσφεύγοντες στον Ασκληπιό κοιμόντουσαν περιμένοντας να τους σταλούν τα θεϊκά όνειρα».

Η Επίδαυρος είχε πολλά υποκαταστήματα, από τα οποία τα κυριότερα ήταν των Αθηνών, της Κώ και της Περγάμου. Η ακριβής χρονολογία, κατά την οποία η λατρεία του Ασκληπιού έφθασε στην Αθήνα ήταν το 421 π.Χ. Ο Foucart  αναφέρει ότι «Μέχρι το τέλος του 5^ου αιώνα, οι Αθηναίοι δεν είχαν ειδική θεότητα για την ιατρική. Σε περίπτωση ανάγκης απευθύνονταν σε άλλους θεούς, οι οποίοι φυσικά είχαν και αυτοί ικανότητες θεραπευτικές, ή σε θεότητες δεύτερης τάξης όπως ο Ήρως Ιατρός, ακαθόριστη μορφή που δεν είχε ούτε ιστορία ούτε καν δικό του όνομα ή όπως ένας μαθητής του Χείρωνα, ο Άλκων, του οποίου ιερέας ήταν ο Σοφοκλής.

Για πολύ καιρό οι Αθηναίοι αρκούνταν σε αυτούς τους δευτέρας τάξεως προστάτες. Αλλά η πανώλη του 431 π.Χ. ανέδειξε την ανεπάρκεια της προστασίας τους και ευθύς αμέσως μετά την ειρήνη του Νικία που άνοιξε ξανά τον δρόμο προς την Πελοπόννησο, η δημοκρατία απευθύνθηκε στον θεό της Επιδαύρου. Τα θαύματα που είχε επιτελέσει, η εξιστόρηση των οποίων ήταν αναγραφόταν στο ναό του, είχαν διαδώσει ευρύτατα την φήμη του, ήδη δε, από όλα τα μέρη του ελληνικού κόσμου, προσέρχονταν ασθενείς ικετεύοντες να τους θεραπεύσει. Ο Ασκληπιός δεν απέρριψε την αίτηση των Αθηναίων και επισκέφθηκε την πόλη τους, μη έχων όμως ακόμη ιερό στην Αθήνα, φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Σοφοκλή. Προς τιμή του θεού ο ποιητής κατασκεύασε βωμό, αργότερα δε συνέθεσε παιάνα, τον οποίο έψαλλαν ακόμη στα χρόνια του Φιλοστράτου».

Επιγραφές που βρέθηκαν στο Ασκληπιείο των Αθηνών αποκαλύπτουν ότι την τιμή της ανεγέρσεως του πρώτου ναού και της αφιερώσεως του πρώτου βωμού διεκδικούσε κάποιος Τηλέμαχος από τις Αχαρνές.

«Από την αφήγηση μάρτυρος, μαθαίνουμε ότι ο Ασκληπιός πήγε στην Αθήνα το 421 π.Χ., έφερε από την Επίδαυρο την οικογένειά του, σε προϋπάντηση της οποίας βγήκε ο Τηλἐμαχος, ότι το κτίσιμο του ιερού τελείωσε το 420 π.Χ. και ανά έτος όλα τα σχετικά με τον ναό γεγονότα: την δίκη με τους Κήρυκες για την ιδιοκτησία του οικοπέδου, τα διακοσμητικά της κατοικίας του θεού έργα, τέλος, το 413, τον εξωραϊσμό του τεμένους μέσω δενδροφύτευσης».

Η εισαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού στην Αθήνα, εορταζόταν με ειδική εορτή, τα Επιδαύρια, τα οποία αργότερα ενσωματώθηκαν στα Ελευσίνια Μυστήρια. Το Ασκληπιείο της Κώ βρισκόταν σε προάστιο της πόλεως, φημιζόταν δε για την μεγαλοπρέπειά του και περιείχε περίφημα έργα τέχνης, μεταξύ των οποίων και την αναδυομένη Αφροδίτη του ζωγράφου Απελλού. Είναι εξ᾽ άλλου γνωστό ότι ο μεγαλύτερος ιατρός της αρχαιότητος, ο Ιπποκράτης, γεννήθηκε στην Κώ και ότι ανήκε στην οικογένεια των Ασκληπιάδων. Το ανέκδοτο κατά το οποίο αφού αντέγραψε τις αναθηματικές πινακίδες του ναού του Ασκληπιού, τον πυρπόλησε κι έφυγε, δεν υποστηρίζεται επαρκώς.

Γαληνός και Ιπποκράτης_Ιταλική τοιχογραφία_wikipedia

Εκτός της Ελλάδος, το σπουδαιότερο Ασκληπιείο βρισκόταν στην Πέργαμο. Ιδρύθηκε σε αρκετά νεότερη εποχή από κάποιον Αρχία, ο οποίος είχε θεραπευθεί στην Επίδαυρο. Στην Πέργαμο γεννήθηκε ένας άλλος μεγάλος ιατρός της αρχαιότητος, ο Γαληνός, τον 2^ο αιώνα μ.Χ.

Προς τιμή του Ασκληπιού γίνονταν γιορτές, τα Ασκληπιεία εκ των οποίων περιφημότερα ήταν αυτά της Επιδαύρου που διοργανώνονταν κάθε πέντε χρόνια. Το μόνο που γνωρίζουμε γι’ αυτά είναι ότι στη συνέχεια μιας πομπής γίνονταν μουσικοί και γυμναστικοί αγώνες. Παρόμοιες τελετές τελούνταν και στην Αθήνα, Κώ, Πέργαμο, Λάμψακο κλπ. Οι Αθηναίοι γιατροί προσέφεραν θυσία δύο φορές το χρόνο, ενώ μια φορά το έκανε όλος ο Αθηναϊκός λαός.

Σύμβολα του Ασκληπιού

Χάρη στις πολλές καλλιτεχνικές παραστάσεις του Ασκληπιού που διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας, μπορούμε να έχουμε άποψη για τα σύμβολά του. Από τα δέντρα που ήταν αφιερωμένα σε αυτόν ξεχωρίζουν το κυπαρίσσι, το πεύκο και η ελιά. Ζώα αφιερωμένα σε αυτόν ήταν ο σκύλος, η κατσίκα, ο πετεινός και κυρίως το φίδι, το οποίο σύμφωνα με τον μύθο, ο ίδιος ο Ασκληπιός είχε εκθρέψει στο Πήλιο.

Οι ιερείς εξέτρεφαν επιμελώς φίδια στους ναούς του θεού. Τα φίδια της Επιδαύρου ήταν ακίνδυνα, αλλά σε άλλα μέρη και ιδίως την μεταγενέστερη εποχή είχαν φέρει στους ναούς κάποια είδη φιδιών αρκετά επικίνδυνα. Στην τέχνη επικράτησε η συνήθεια να εικονίζουν το φίδι τυλιγμένο γύρω από την ράβδο του Ασκληπιού. Αυτό ήταν το κυρίως σύμβολο του ιατρού θεού, ο οποίος εικονιζόταν ενίοτε κρατώντας πινακίδα ή κύλινδρο βιβλίου.

Καλλιτεχνικές παραστάσεις

Κατά τον Παυσανία, το αρχαιότερο καλλιτεχνικό  μνημείο από τα αφιερωμένα στον Ασκληπιό, ήταν είδος ειδώλου που έφερε ενδυμασία και βρισκόταν στο ναό της Τιτάνης.  Χάλκινο σύμπλεγμα, έργο του Διονύσου από το Άργος, αφιερωμένο στην Ολυμπία, κατά το πρώτο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα από τον Ρήγιο Σμίκυθο, εικόνιζε τον Ασκληπιό και την κόρη του Υγιεία.

Τους κλασσικούς χρόνους, πολλοί μεγάλοι καλλιτέχνες επιδόθηκαν στην αναπαράσταση του Ασκληπιού. Στο ιερό της Σικυώνας βρισκόταν χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Καλάμιδος. Ο Ασκληπιός εικονιζόταν να κρατά στο ένα χέρι σκήπτρο και στο άλλο, καρπό πεύκου. Επίσης χρυσελεφάντινο ήταν το προαναφερθέν άγαλμα του Ασκληπιού, έργο του Θρασυμήδη, το οποίο βρισκόταν στο ναό της Επιδαύρου. Ο θεός γενειοφόρος, εικονιζόταν καθισμένος σε θρόνο να κρατά ράβδο στο ένα χέρι και φίδι στο άλλο. Δεν γνωρίζουμε κάτι για τα προς τιμή του Ασκληπιού έργα των Μύρωνα, Φειδία, Πολύκλειτου, Σκόπα, Αλκαμένη και Κηφισόδοτου.

Ασκληπιός_Ρωμαϊκό αντίγραφο εκ του αρχικού το οποίο είχε φιλοτεχνηθεί από τον Τιμόθεο τον 4ο αι. π.Χ_μουσείο Λούβρου

Από τα διασωθέντα μνημεία πρέπει να διακρίνουμε τα αγάλματα, τις προτομές και τα ανάγλυφα. Ο Ασκληπιός εικονίζεται γενικώς με την μορφή ώριμου άνδρα, γενειοφόρου, με άφθονα μαλλιά, γλυκιά και σοβαρή έκφραση, φορώντας φαρδύ ρούχο το οποίο αφήνει το στήθος ακάλυπτο. Ενίοτε εικονίζεται στηριζόμενος με το δεξί του χέρι πάνω σε ράβδο, ενώ το αριστερό σκεπάζεται από το ρούχο. Τέτοια είναι τα αγάλματα του μουσείου της Νεαπόλεως, του Λατερανού και άλλα.

Διαφορετικού είδους αγάλματα παρουσιάζουν τον Ασκληπιό να κρατά στο δεξί του χέρι κοντή ράβδο. Σε άλλα, ο θεός στηρίζεται σε μακριά ράβδο μέσω της αριστερής του μασχάλης. Τέλος, χάλκινο αγαλματίδιο που βρίσκεται στο μουσείο του Βερολίνου, παρουσιάζει τον Ασκληπιό σκεπτικό, στηριζόμενο με το αριστερό χέρι σε ράβδο, γύρω από την οποία είναι τυλιγμένο ένα φίδι.

Από τις προτομές του, στην πρώτη γραμμή πρέπει να αναφέρουμε την αποικημένη στο Λούβρο και στην συνέχεια τις προτομές των μουσείων του Παλατίνου και της Μήλου. Τέλος, σε πολλά αναθηματικά ανάγλυφα, ο Ασκληπιός εμφανίζεται άλλοτε όρθιος, άλλοτε στηριζόμενος σε ανάκλιντρο, περιστοιχισμένος από διάφορα πρόσωπα, το κυριότερο των οποίων είναι η Υγιεία.

Εξ᾽ άλλου η Υγεία εικονίζεται πολύ συχνά με τον πατέρα της, όχι μόνον σε ανάγλυφα αλλά και στα κυριότερα γλυπτικά συμπλέγματα, τα οποία έχουν ήδη αναφερθεί: στο είδωλο της Τιτάνης και στα συμπλέγματα της Ολυμπίας, της Τεγέας και των Μεγάρων.

Στα αναθηματικά ανάγλυφα, τα περισσότερα των οποίων βρέθηκαν προσφάτως, η Υγίεια εικονίζεται γενικώς όρθια, με την μορφή νεαρής κοπέλας, με το κεφάλι να κλίνει πότε δεξιά, πότε αριστερά. Σε μερικά αγάλματα εικονίζεται με το φίδι τυλιγμένο γύρω από το σώμα της.

Πολύτιμη είναι η συμβολή της νομισματολογίας στην μελέτη των παραστάσεων του Ασκληπιού, καθώς μας επιτρέπει να σχηματίσουμε κάποια ιδέα για μερικά από τα σπουδαιότερα μνημεία τα οποία εξαφανίστηκαν για πάντα.

Βιβλιογραφία

Encyclopaedia Britannica Guide to the world’s most influential people

Jean Richepin Ελληνική Μυθολογία τόμος Β’: Θεοί της γής, ημίθεοι ήρωες – Εκδόσεις Δαρεμά 1953

γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς

Αστροθεσίες και Καταστερισμοί

Οι περισσότεροι αρχαίοι πολιτισμοί, κατανοούσαν τα άστρα του σκοτεινού ουρανού ως εικόνες που αποκαλύπτονταν μέσω κάποιου νοητού συσχετισμού τους. Οι πρώτες προσπάθειες χαρτογράφησης των αστέρων, χρονολογούνται περί τα 6000 χρόνια πριν, από κείμενα σφηνοειδούς γραφής και καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις σε διάφορα αντικείμενα. Τέτοια ήταν και τα ευρήματα στην κοιλάδα του ποταμού Ευφράτη, τα οποία καταδεικνύουν ότι οι αρχαίοι παρατηρώντας τον ουρανό και ιχνηλατώντας τα άστρα, έβλεπαν περιγράμματα οικείων σε αυτούς ζώων, όπως του λιονταριού, του ταύρου, του σκορπιού κ.α. Οι αστερισμοί όπως τους γνωρίζουμε σήμερα, είναι αδιαμφισβήτητα πολύ διαφορετικοί από αυτούς που ειδώθηκαν για πρώτη φορά και ο ουρανός μας απαρτίζεται από εικόνες διαφορετικών κοινωνιών, αρχαίων και σύγχρονων, αλλά η σημερινή του όψη, οφείλεται μακράν στις μυθογραφίες των Ελλήνων και των Ρωμαίων.

Οι παλαιότερες, μυθολογικής σημασίας αναφορές σε Ελληνικούς αστερισμούς, μπορούν να βρεθούν σε έργα του Ομήρου, τα οποία πιθανόν να χρονολογούνται από τον 7ο π.Χ. αιώνα. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, ο Όμηρος περιγράφει την δημιουργία της ασπίδος του Αχιλλέα από τον Ήφαιστο, τον σιδηρουργό των θεών:

[Ιλιάδα, Ραψωδία Σ᾽ 478-489]

Ποίει δὲ πρώτιστα σάκος μέγα τε στιβαρόν τε
πάντοσε δαιδάλλων, περὶ δ’ ἄντυγα βάλλε φαεινὴν
τρίπλακα μαρμαρέην, ἐκ δ’ ἀργύρεον τελαμῶνα.      
πέντε δ’ ἄρ’ αὐτοῦ ἔσαν σάκεος πτύχες· αὐτὰρ ἐν αὐτῷ
ποίει δαίδαλα πολλὰ ἰδυίῃσι πραπίδεσσιν.

Ἐν μὲν γαῖαν ἔτευξ’, ἐν δ’ οὐρανόν, ἐν δὲ θάλασσαν,
ἠέλιόν τ’ ἀκάμαντα σελήνην τε πλήθουσαν,
ἐν δὲ τὰ τείρεα πάντα, τά τ’ οὐρανὸς ἐστεφάνωται,
Πληϊάδας θ’ Ὑάδας τε τό τε σθένος Ὠρίωνος
Ἄρκτόν θ’, ἣν καὶ Ἄμαξαν ἐπίκλησιν καλέουσιν,
ἥ τ’ αὐτοῦ στρέφεται καί τ’ Ὠρίωνα δοκεύει,
οἴη δ’ ἄμμορός ἐστι λοετρῶν Ὠκεανοῖο.

Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην
όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλον.
Με πέντε δίπλες έγινεν η ασπίδα και σ’ εκείνην
λογιών εικόνες έπλαθε με την σοφήν του γνώσιν.

Την γην αυτού, τον ουρανόν, την θάλασσαν μορφώνει
τον ήλιον τον ακούραστον, γεμάτο το φεγγάρι,
τ’ αστέρια οπού τον ουρανόν ολούθε στεφανώνουν,
την δύναμιν του Ωρίωνος, Υάδες, Πληιάδες,
την Αρκτον, που και Άμαξαν καλούν, και αυτού γυρίζει
πάντοτε, τον Ωρίωνα ασάλευτα τηρώντας.
Η μόνη που τ’ Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει.

[μετάφραση Ιάκωβου Πολυλά_mikrosapoplous]

Ωστόσο, τον καιρό του Ομήρου, οι περισσότεροι των αστερισμών, δεν αντιστοιχούσαν σε κάποιο συγκεκριμένο μύθο, ήρωα ή θεό, ήταν δε απλά γνωστοί ώς τα αντικείμενα ή τα ζώα που αναπαριστούσαν, όπως για παράδειγμα η Λύρα ή ο Κριός. Περί τον 5ο αιώνα π.Χ., εμφανίζονται στην πλειοψηφία τους συσχετισμένοι με μύθους, μετά από περίοδο μυθοποίησης που ολοκληρώθηκε με τους Καταστερισμούς του Ερατοσθένους. Σε εκείνο το στάδιο, η συγχώνευση αστρονομίας και μυθολογίας ήταν τόσο πλήρης, που δεν επέτρεπε διάκριση μεταξύ τους. Ο καταστερισμός ηρώων και τεράτων σε ανάμνηση των κατορθωμάτων τους, εκπορευόταν από θεϊκή εύνοια ή κατάρα, αξίζει δε να τονισθεί ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για αντίληψη που ξεπερνούσε την έννοια της ταύτισης: τα άστρα  θεωρούνταν συνειδητές οντότητες σε άχρονες ουράνιες διαδρομές.

Παρά την πληθώρα αναφορών τους σε ελληνικά και πρώιμα ρωμαϊκά κείμενα, η πλέον ενδελεχής καταγραφή τους για τα αρχαϊκά χρόνια, ανήκει στον ρωμαϊκής καταγωγής Κλαύδιο Πτολεμαίο της Αλεξανδρείας, ο οποίος ομαδοποίησε 1022 άστρα σε 48 αστερισμούς κατά την διάρκεια του 2ου αιώνα μ.Χ. Παρόλο που η Αλμαγέστη του, δεν περιελάμβανε τους αστερισμούς οι οποίοι μπορούσαν να ειδωδούν αποκλειστικά και μόνο από το νότιο ημισφαίριο, αποτέλεσε θεμελιώδη λίθο για τον κατάλογο των 88 αστερισμών που συστάθηκε επίσημα από την Διεθνή Αστρονομική Ένωση. Η επιρροή από αμφότερους τους Ελληνικούς και Ρωμαϊκούς πολιτισμούς είναι έκδηλη, με τους μύθους πίσω από κάθε αστερισμό να εδράζουν στην αρχαία Ελλάδα και τα ονόματά τους να προέρχονται από την λατινική γλώσσα.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση του Πτολεμαίου από εξώφυλλο βιβλίου του 16ου αι.-wikipedia

Βέβαια, η μυθολογία επηρέασε την ονοματοδοσία πολλών ουράνιων αντικειμένων πέρα από τους αστερισμούς. Όλοι οι πλανήτες, για παράδειγμα, φέρουν ονόματα από την Ρωμαϊκή μυθολογία, τα οποία αντανακλούν τα χαρακτηριστικά τους: ο Ερμής που περιστρέφεται ταχύτατα γύρω από τον ήλιο, τον γοργοπόδαρο αγγελιαφόρο θεό, η Αφροδίτη με την έντονη λάμψη της, την θεά του έρωτα και της ομορφιάς, ο Άρης με το κοκκινωπό σαν αίμα χρώμα του, τον θεό του πολέμου, ο Δίας ο μεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, τον πλέον σπουδαίο θεό. Ακόμη και τα ονόματα των Γαλιλαίων Δορυφόρων του Δία, των τεσσάρων μεγαλύτερων οι οποίοι μπορούν να ειδωθούν ακόμη και με ένα μικρό τηλεσκόπιο, έχουν μυθική προέλευση. Η Ιώ, Ευρώπη και Καλλιστώ ήσαν όλες τους ποθητές γυναίκες που με την βία κατέκτησε ο  Δίας, ο δε Γανυμήδης, ήταν ο αγαπημένος του οινοχόος. Φαίνεται σαν ειρωνεία στις ημέρες μας,  οι μυθικές γυναικείες υπάρξεις που διακαώς επιθυμούσε ο βασιλέας των θεών, τώρα να περιστρέφονται ατέρμονα γύρω του.

Η εικόνα αντλήθηκε από Constellations, Guide to the Night Sky

Τα ονόματα των αστερισμών που σχετίζονται με μυθικά πρόσωπα ως επί το πλείστον περιλαμβάνουν μέλη από τις ευρύτερες οικογένειες που εμπλέκονται με τον μύθο τους, όπως: του Περσέα (Περσέας, Ανδρομέδα, Κασσιόπεια, Κήτος, Κηφεύς, Πήγασος και Ηνίοχος) του Ηρακλή  (Ηρακλής, Βέλος, Αετός, Λύρα, Κύκνος, Ύδρα, Κρατήρας, Κόραξ, Οφιούχος, ‘Οφις, Κένταυρος, Λύκος, Νότιος Στέφανος και Βωμός) του Ωρίωνα (Ωρίων, Μέγας Κύων, Μικρός Κύων, Λαγωός, Μονόκερως) την ζωδιακή οικογένεια (Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος, Ιχθείς) και την οικογένεια της Μεγάλης Άρκτου (Μεγάλη Άρκτος, Μικρή Άρκτος, Δράκων, Κύνες Θηρευτικοί, Βοώτης, και Στέφανος Βόρειος).

Αστερισμοί βαφτισμένοι στις ονομασίες επιστημονικών οργάνων, αποδίδονται πλειοψηφικά στον Γάλλο αστρονόμο Nicolas Louis de Lacaille το 18ο αιώνα και περιλαμβάνουν τους: Γνώμων, Διαβήτης, Τηλεσκόπιο, Μικροσκόπιο, Οκτάς και Δίκτυον. Αυτοί που φέρουν ονόματα εξωτικών ζώων θεμελιώθηκαν ως επί το πλείστον από τους Ολλανδούς πλοηγούς Pieter Dirkszoon Keyser και Frederick de Houtman τον 16ο αιώνα και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, αστερισμούς από την Ουρανομετρία του Johann Bayer , όπως:  Δοράς, Γερανός, Τουκάνα, Χαμαιλέων και Ιχθύς Ιπτάμενος.

Ουρανομετρία λέγεται ο «Άτλας Ουρανού» που συντάχθηκε από τον Γιόχαν Μπάγερ το 1603 και στον οποίο περιέχεται κατάλογος των αστέρων του Τύχωνα, με συμπλήρωση από τον Μπάγερ, καθώς και χάρτες των αστερισμών στους οποίους για πρώτη φορά οι αστέρες κατονομάζονται με τα (μικρά) γράμματα του Eλληνικού αλφαβήτου.-wikipedia

Ορθομορφική προβολή ευθυγραμμισμένη κατά την αζιμουθιακή φορά, των συγχρόνων αστερισμών, χρωματικά κωδικοποιημένων ανά οικογένεια και έτος θεμελίωσής τους, με την διακεκομμένη γραμμή να υποδηλώνει την εκλειπτική. CMG Lee._(wikipedia)_ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον κύριο Π.Μ. για την συνεισφορά του στην κατανόηση της απεικόνισης από τον γράφοντα.

 Andromeda – Ανδρομέδα

IAU and Sky & Telescope magazine (Roger Sinnott & Rick Fienberg) _source: wikipedia

Η Ανδρομέδα ανήκει στην ευρύτερη οικογένεια αστερισμών του Περσέα μαζί με τους Περσεύς, Ανδρομέδα, Κασσιόπεια, Κήτος, Κηφεύς, Πήγασος, Ηνίοχος και Τρίγωνον, είναι δε ο 19ος σε μέγεθος αστερισμός του νυχτερινού ουρανού, καταλαμβάνοντας έκταση 722 τετραγωνικών μοιρών. Βρίσκεται στο πρώτο τεταρτημόριο του βόρειου ημισφαιρίου (NQ1) και μπορεί να ειδωθεί σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ +90° και -40°. Γειτονεύει με τους αστερισμούς: Κασσιόπεια (Cassiopeia), Σαύρα (Lacerta), Πήγασος (Pegasus), Περσεύς (Perseus), Ιχθύες (Pisces) και Τρίγωνον (Triangulum), περιλαμβάνει τρία  αντικείμενα Μεσσιέ (Messier objects), το Messier 31 (Γαλαξίας Ανδρομέδα), τα Messier 32 και 110 καθώς επίσης επτά άστρα με γνωστούς πλανήτες και το λαμπρότερο άστρο του είναι ο Alpheratz. Η βροχή διαττόντων αστέρων με την ονομασία Ανδρομεδίδες, επίσης γνωστή και ως Μπιελίδες (-Bielids, καθώς προέρχεται από υπολείμματα του κομήτη Μπιέλα-Biela, του οποίου η ανακάλυψη το 1772, προηγήθηκε αυτής για την περιοδική του φύση -κύκλος 6,5 ετών- από τον W. von Biela στις 27 Φεβρουαρίου 1826) που κάνει την ετήσια εμφάνισή της περί τα μέσα Νοεμβρίου, φαίνεται ότι κατάγεται από τον αστερισμό της Ανδρομέδας. Το φαινόμενο έγινε ευρύτερα γνωστό εξαιτίας της εντυπωσιακής έκφανσής του, με αρκετές χιλιάδες μετεωρίτες ανά ώρα στις 27 Νοεμβρίου του 1872 και του 1885. Σήμερα οι Ανδρομεδίδες εκδηλώνονται με την εμφάνιση μόλις τριών μετεώρων ανά ώρα, αργή κίνηση και κατά συνέπεια ερυθρωπό χρώμα.

Andromeda as depicted in Urania’s Mirror, a set of constellation cards published in London c. 1825, showing the constellation from the inside of the celestial sphere_source: wikipedia

Η αλυσοδεμένη Ανδρομέδα.-theoi.com

Η Ανδρομέδα δεμένη στο βράχο όπως απεικονίζεται στην Ουρανογραφία του Johann Bode (1801). _ SrarTales

Ο ελληνικός αστερισμός της Ανδρομέδας, αρχικά εντοπίστηκε και καταγράφηκε από τον Πτολεμαίο τον 2ο μ.Χ. αιώνα, φέρει δε το όνομα της θυγατέρας του Κηφέα, βασιλέα της Αιθιοπίας, περιοχή στη νότια ακτή της Αιγύπτου προς την Ερυθρά θάλασσα, και της Κασσιόπειας. Η πριγκίπισσα Ανδρομέδα είχε, σύμφωνα με τις επιταγές χρησμού, αφεθεί αλυσοδεμένη σε παράκτιο βράχο, να γίνει βορά του Κήτους, θαλάσσιου τέρατος σταλμένου από τον Ποσειδώνα, αλλά διασώθηκε από τον Περσέα. Η θυσία της θα κατεύναζε το μένος του θεού, σώζοντας δε την περιοχή της από αφανισμό, εξαιτίας των αιματηρών επιδρομών του Κήτους, καθώς ο θεός ήταν αποφασισμένος να ταπεινώσει την υπεροπτική Κασσιόπεια, η οποία είχε καυχηθεί ότι υπερείχε σε ομορφιά των Νηρηίδων, θεοτήτων της θάλασσας.

Ο Κηφέας και η βασίλισσα Κασσιόπη ευχαριστούν τον Περσέα για την απελευθέρωση της κόρης τους Ανδρομέδας. Ζωγραφικός πίνακας του Πιέρ Μινιάρ (La Délivrance d’Andromède, 1679), Μουσείο του Λούβρου.- wikipedia

Ωστόσο, αφού ο Περσέας σκότωσε το Κήτος και την ελευθέρωσε, παντρεύτηκαν παρά τον αρραβώνα την Ανδρομέδας με τον θείο της Φινέα, τον οποίο, όπως και τους βοηθούς του, απολίθωσε ο Περσέας όταν αντιτάχθηκαν στο γάμο — επιδεικνύοντάς τους το κεφάλι της μέδουσας και έφυγαν για την Ελλάδα. Απέκτησαν επτά παιδιά, δύο εκ των οποίων έμελλε να γίνουν διάσημα. Το μεγαλύτερο, ο Πέρσης, γεννήθηκε και έμεινε στην Αιθιοπία και λέγεται ότι έγινε γενάρχης των Περσών. Στις Μυκήνες γεννήθηκαν οι: Αλκαίος, Σθένελος, Έλειος, Μήστωρ, Ηλεκτρυών και η Γοργοφόνη. Ο Αλκαίος, απέκτησε τον Αμφιτρίωνα, του οποίου η σύζυγος Αλκμήνη έμελλε να γίνει μητέρα του Ηρακλή. Όταν η Ανδρομέδα πέθανε….. με την εύνοια της Αθηνάς που πήγαζε από την ανδρεία του Περσέα, καταστερίσθηκε στον ουρανό του βορρά, για πάντα κοντά στον αγαπημένο της Περσέα και την Κασσιόπη, της οποίας την υπερηφάνεια κλήθηκε να ξεπλύνει με την σεμνότητά της.

Αναφορές στο μύθο συναντούμε και από τον Ηρόδοτο (βιβλίο Ζ᾽ Πολύμνια 61, 150):

61.3 ἐπεὶ δὲ Περσεὺς ὁ Δανάης τε καὶ Διὸς ἀπίκετο παρὰ Κηφέα τὸν Βήλου καὶ ἔσχε αὐτοῦ τὴν θυγατέρα Ἀνδρομέδην, γίνεται αὐτῷ παῖς τῷ οὔνομα ἔθετο Πέρσην, τοῦτον δὲ αὐτοῦ καταλείπει· ἐτύγχανε γὰρ ἄπαις ἐὼν ὁ Κηφεὺς ἔρσενος γόνου. ἐπὶ τούτου δὴ τὴν ἐπωνυμίην ἔσχον.

150.2 ἐλθόντα δὲ τοῦτον λέγεται εἰπεῖν “ἄνδρες Ἀργεῖοι, βασιλεὺς Ξέρξης τάδε ὑμῖν λέγει. ἡμεῖς νομίζομεν Πέρσην εἶναι ἀπ᾽ οὗ ἡμεῖς γεγόναμεν παῖδα Περσέος τοῦ Δανάης, γεγονότα ἐκ τῆς Κηφέος θυγατρὸς Ἀνδρομέδης. οὕτω ἂν ὦν εἴημεν ὑμέτεροι ἀπόγονοι.

Πλήθος καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων και δρώμενων, από αρχαίους Έλληνες καλλιτέχνες και ραψωδούς, έγιναν στις ημέρες μας εκθέματα στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου και θεατρικές παραστάσεις σε αρχαία θέατρα, όλα κάτω από το άγρυπνο φως του καταστερισμού της Ανδρομέδας που διατρανώνει ότι ο μύθος είναι ζωντανός.

Η Διδώ πριν αυτοκτονήσει με το ξίφος του Αινεία

γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς

Δοκίμιο με βάση το πρωτότυπο,

Suicide in Classical Mythology, an Essay, part I: Suicidal Females
by Dr. Elise P. Garrison
Associate Professor of European and Classical Languages and Cultures
History of the Behavioral Sciences, Texas A&M University

 Μέρος πρώτο: Γυναίκες αυτόχειρες

Στο εύρος ορισμού της Κλασσικής Μυθολογίας, εγκολπώνεται η μακρά πορεία διαφορετικών πολιτισμών. Με τον προσδιορισμό «Κλασσική» αναφερόμαστε συνήθως στην Ελληνική και Ρωμαϊκή Μυθολογία, οι οποίες συνιστούν δομικούς λίθους και παρέχουν περιγραφές πολλών μυθολογικών χαρακτήρων, ως επί το πλείστον με καταγωγή από την Ελλάδα, την Ρώμη, την Κολχίδα και την Τροία. Το χρονολόγιό τους αρχίζει από την προϊστορία και φθάνει ως την Βυζαντινή εποχή, τροφοδοτώντας με πληθώρα πιθανών πλαισίων, πολλούς επίδοξους διερμηνείς. Εφόσον κάποιος αγνοήσει τις γεωγραφικές και χρονολογικές διαστάσεις, μπορεί να καταγίνει με την πολύσημη ουσία τους, που έκρυβε κυρίως γνωσιακές και διδακτικές πτυχές, η κατανόηση των οποίων γίνεται ακόμα πιο δύσκολη, δεδομένων των αποστάσεων, είτε χρονολογικών είτε γεωγραφικών, που χωρίζουν τον σύγχρονο αναγνώστη από το αρχαίο γενεσιουργό τους περιβάλλον.

Επιπλέον πρέπει να συνειδητοποιήσει, ότι οι μύθοι συχνά δημιουργούσαν μια πόλωση στην πραγματικότητα, μαύρες και άσπρες καταστάσεις που προσέφεραν τρόπους διαφυγής από την μονοτονία. Προφανώς, οι μύθοι είναι όπως θα λέγαμε καλές ιστορίες και προκειμένου μια ιστορία να είναι καλή, τα προβλήματα και οι λύσεις εμφανίζονται υπερβολικά. Ωστόσο, έστω και υπερβολικοί, κωδικοποιούν αξίες πολιτιστικές, οι οποίες μπορούν να αποκαλυφθούν μέσω προσεκτικής ανάλυσης και συνεχούς επαγρύπνησης, όσον αφορά στην πολυλειτουργικότητα και στρέβλωση της πραγματικότητας που αντιπροσωπεύουν.

Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός, ότι πολλά από τα ζητήματα που τίθενται στους μύθους, προκαλούν αντιδράσεις τόσο βαθιά ριζωμένες στη δική μας κουλτούρα που μερικές φορές είναι σχεδόν αδύνατο οι ερμηνείες μας να είναι εφαρμόσιμες. Ζητήματα δολοφονίας, κανιβαλισμού, μητροκτονίας, πατροκτονίας, αδελφοκτονίας, παιδοκτονίας, βιασμού και αυτοκτονίας, διαποτίζουν την μυθολογία, όντας μόνο μερικά  από αυτά.

Μήδεια_πίνακας της Evelyn De Morgan

Όταν για παράδειγμα η Μήδεια δολοφονεί τα παιδιά της, πώς μπορούν οι σύγχρονοι ερμηνευτές να αντιδράσουν με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, πέραν της αποστροφής; Ωστόσο, όταν κάποιος αφήσει στο περιθώριο τη σύγχρονη πολιτιστική προκατάληψη και εξετάσει την Μήδεια, στο πλαίσιο των πολιτιστικών υποθέσεων του αρχαίου κόσμου, όπως έκανε τόσο πειστικά η Pat Easterling και ο Βernard Knox, τότε η αρχαία διαφορετικότητα αποκαλύπτεται τόσο ευδιάκριτα, που μας βοηθά στην αποσαφήνιση του σύγχρονου κόσμου. Η αυτοκτονία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου.

Η μελέτη της αυτοχειρίας γυναικών στην Κλασσική Μυθολογία εγείρει διάφορα ερωτήματα. Κάτω από ποιες συνθήκες ο θάνατος είναι προτιμότερος από την ζωή; Πότε γίνεται επιθυμητός ή αποδεκτός ο θάνατος ενός αυτόχειρα;  Ερωτήματα τα οποία μας φέρουν αντιμέτωπους με νομικά, οικονομικά, πολιτικά, οικογενειακά και θρησκευτικά ζητήματα που αφορούσαν στις γυναίκες του αρχαίου κόσμου. Στο παρόν δοκίμιο παρουσιάζεται κατάλογος αυτοχείρων γυναικών της αρχαιότητος, οργανωμένος σύμφωνα με τα κίνητρα τους, ενώ παράλληλα εξετάζονται οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν, αναφορικά με το αν ήσαν προβλεπόμενοι, ή επιβαλλόμενοι από το κοινωνικό περιβάλλον της εκάστοτε φυσικής παρουσίας, συζύγου ή μητέρας, σε αντιδιαστολή πάντα με τα εξατομικευμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα, ώστε να οδηγηθούμε σε ένα γενικευμένο συμπέρασμα το οποίο θα αφορά στην στάση των αρχαίων πολιτισμών απέναντι στις γυναίκες και την αυτοχειρία.

Για την καλύτερη κατανόηση του φαινομένου, οι αυτοκτονίες κατηγοριοποιήθηκαν με βάση το αρνητικό αίσθημα που διαταράσσει την ψυχική ισορροπία όπως είναι η  θλίψη, η ντροπή, η τρέλα, η αυτοθυσία, ο φόβος και η απογοήτευση ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η παντελής απουσία του θυμού. Κριτήριο, το ισχυρότερο κατά περίπτωση κίνητρο που παρέχεται από τις αρχαίες αφηγήσεις, χωρίς ωστόσο να είναι δυνατόν να αποφευχθεί η τάση υπεραπλούστευσης και της πιθανότητας οι κατηγορίες να είναι εναλλάξιμες, τα οποία ενέχονται σε κάθε προσπάθεια κατάταξης.

Συναισθηματικό σχήμα

Θλίψη

Η θλίψη είναι μια συναισθηματική αγωνιώδης αντίδραση, προς την βαθιά και επώδυνη απελπισία που επιφέρει στον άνθρωπο το πένθος ή η απώλεια. Μπορεί να ευθύνεται για την απώλεια ελέγχου, είτε πρόκειται για συναισθήματα είτε για διεκπεραίωση των καταστάσεων της καθημερινότητας ή συνδυασμό αυτών, με την απελπισία για το μέλλον.

Είναι τόσο οδυνηρή αυτή η αγωνία που καταφέρνει να παραμορφώνει την πραγματικότητα και να φανερώνει τον θάνατο ως μόνη δυνατή απάντηση στις κρίσεις της ζωής.

Απώλεια συγγενών

Πρωταρχικός στόχος στη ζωή μιας νεαρής γυναίκας ήταν να παντρευτεί, καθώς γενικότερα στην Αρχαϊκή κοινωνία, ανήκε κυριολεκτικά στον άντρα. Πριν το γάμο, τον έλεγχο είχε ο πατέρας, και κατόπιν μεταβιβαζόταν στον σύζυγό της. Η εξάρτηση των γυναικών από τους άνδρες, είτε σωματικά είτε ψυχολογικά, ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στην κοινωνική συνείδηση, ώστε η γυναικεία προσωπικότητα εθεωρείτο ολοκληρωμένη, μόνο όταν συσχετιζόταν με την ανδρική. Όπως είναι λογικό, η απώλεια της αρσενικής εξουσίας, πιθανόν οδηγούσε τις γυναίκες σε αυτοχειρία, όντας ανίκανες να συλλάβουν τον κοινωνικό τους ρόλο ως μονάδες.

Μάρπησσα_πίνακας της Helen Stratton

Το πλέον κοινό κίνητρο για τις γυναικείες αυτοκτονίες στην κλασσική Μυθολογία, ήταν η απώλεια συγγενούς και κατά κύριο λόγο του συζύγου. Η Αλκυόνη, η Κλείτη, η Κλεοπάτρα, η Δηιάνειρα, η Ευάνδη, η Υλονόμη, η Λαοδάμεια, η Μάρπησσα, η Οινώνη, η Πολυδώρα και η Πολυμέρη, αυτοκτόνησαν μετά τον θάνατο των συζύγων τους. Όπως τεκμαίρεται από Ελληνικές αγγειογραφίες, το πένθος ανήκει στα γυναικεία καθήκοντα. Η αυτοκτονία είναι ένα βήμα παραπέρα, το τελικό. Η Αντιγόνη, σύζυγος του Πηλέα, φοβούμενη ότι έχασε τον άνδρα της από μίαν άλλη γυναίκα, έκανε ένα τέτοιο βήμα. Όλες αυτές οι γυναίκες επλήγησαν από την θλίψη και προτίμησαν την αυτοχειρία από την ζωή χωρίς τον σύζυγό τους.

Η συγγραφέας Sally Cline (Lifting the Taboo: Women, Death and Dying – London 1996) παρατηρεί πως το στίγμα της χηρείας απορρέει από το γεγονός ότι πρόκειται για γυναικεία υπόθεση. Σύμφωνα με αναφορά του Ιδρύματος Γενικών Κοινωνικών Ερευνών NORC, είναι τρείς φορές πιθανότερο για τις γυναίκες να χηρεύουν. Αν και οι στατιστικές δεν προέρχονται από τον αρχαίο Ελληνικό κόσμο, συνάδουν με τα γραφόμενα σε Ελληνικά κείμενα της εποχής. Στον Όμηρο, για τους τραγωδούς και ρήτορες, αυτή που έχει χάσει τον άνδρα της αποκαλείται χήρα, αλλά η αναφερόμενη στο αρσενικό γένος, αντίστοιχη λέξη χήρος, χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη, αφορώντας σε πτηνά.

Η παρωχημένη λέξη της Αγγλικής γλώσσας widowe έχει την Ευρωπαϊκή ρίζα widh που σημαίνει κενός, διαχωρισμένος, ενώ το Σανσκριτικό vidh αντιστοιχεί στο άπορος, ή ελλιπής. Τέτοιες συνεκδοχές εμφανίζονται και στα Ελληνικά, με το χηρόω να σημαίνει αποστερώ ενίοτε κάποιον από την σύζυγό του, όπως το χρησιμοποιεί ο Όμηρος και το χηρεύω να ταυτίζεται με το στερούμαι, ή ρητορικά για μια γυναίκα η ζωή σε χηρεία, δηλαδή έχοντας χάσει τον σύζυγό της. Αυτές οι έννοιες του κενού ή της έλλειψης, υποδηλώνουν ότι ο γάμος επιτρέπει στην γυναίκα να ολοκληρωθεί, ως να επρόκειτο για διπλή προσωπικότητα, η οποία μετά την απώλεια του αρσενικού απομένει μισή. Όπως τονίζει ο  Joseph T. Shipley στο λεξικό του περί καταγωγής των λέξεων, εφόσον ο γάμος ενώνει τους δύο σε ένα, η χήρα είναι μια γυναίκα κενή του εαυτού της. Είναι ξεκάθαρο ότι βασιζόμενοι στο Ελληνικό λεξιλόγιο και την ασυμμετρία με την οποία περιβάλλει τα δύο γένη, αυτοί οι υπαινιγμοί δεν αποδίδονται εξίσου στους χήρους.

Τουλάχιστον από την γυναικεία πλευρά, η δομή της αρχαίας Ελληνικής κοινωνίας ήταν προσανατολισμένη στα ζεύγη. Στις πατριαρχικές οικογένειες ζευγαριών, η χήρα συχνά λογιζόταν ως μη διαθέσιμη, αδιάφορη και είτε σεξουαλικά δυσπρόσιτη, είτε αντιθέτως κυνηγός. Κατά την αρχαιότητα υπήρχαν νομικοί μηχανισμοί που προέβλεπαν την μεταβίβαση της κυριότητας μιας χήρας από την προστασία του ενός αρσενικού σε αυτή κάποιου άλλου. Σε έναν πολιτισμό όπου η σημαντική διαφορά ηλικίας ανάμεσα στον σύζυγο και την σύζυγο, ήταν καθεστώς, θα περιμέναμε ο αριθμός των χηρών να υπερβαίνει αυτόν των χήρων, αν και φυσικά, ο τοκετός ήταν μια επικίνδυνη περίοδος για τις γυναίκες. Εντούτοις, μυθικές αφηγήσεις περί κακόβουλων μητριών, μας υπενθυμίζουν ότι το νομικό πλαίσιο δεν ήταν πάντα επαρκές στην αντιμετώπιση της συναισθηματικής και ψυχολογικής μετατόπισης που προκαλούσαν η χηρεία και ο νέος γάμος.

Η μυθογραφία, αποτελεί αποκαλυπτική πηγή για βαθιά ριζωμένους φόβους και ανησυχίες. Ωστόσο από νομική και μυθολογική άποψη, αναδεικνύεται η ύπαρξη κανονιστικού προτύπου για την χηρεία (νέο γάμο) και τις προσδοκώμενες συμπεριφορές, η παραβίαση του οποίου μπορούσε να οδηγήσει στην αυτοκτονία.  Σε μια κοινωνία ζευγαριών που αψηφά τον θάνατο, η χήρα στιγματίζεται ιδιαίτερα από το ότι το γεγονός αφορά κατά πλειοψηφία εκείνη. Λίγες επιτυγχάνουν να ξεφύγουν από έναν τέτοιο κλοιό. Το μοτίβο κατά το οποίο ο  άνδρας παντρεύεται νεότερη γυναίκα, ενδυναμώνει την θέση ισχύος του αρσενικού αλλά και εγγυάται με έναν γενικό τρόπο, ότι είναι αυτή που οφείλει να αντιμετωπίσει τόσο την επιθανάτια αγωνία, όσο και τον θάνατο του συζύγου. Το φάσμα των συναισθημάτων που σχετίζονται με την θλίψη και τον ουδό ενός κόσμου που δεν ανήκει μήτε σε ελεύθερους μήτε σε παντρεμένους, οδηγεί πολλούς στην αυτοκτονία.

Η δεύτερη κατά σειρά πιο κοινή πηγή θλίψης για τις γυναίκες, είναι η απώλεια των απογόνων τους. Σύμφωνα με την Jane Littlewood (Aspects of Grief: Bereavement in Adult Life – London and New York 1992) η απώλεια ενός παιδιού είναι μοναδική και καταστροφική εμπειρία για τους γονείς του.

Για τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, τέτοιοι θάνατοι θεωρούνται άκαιροι, διότι έρχονται αντιμέτωποι με τις προσδοκίες και τις αξιώσεις, επί ενός αυθαίρετα λογισθέντος ως δεδομένου, κύκλου ζωής. Ο Θουκυδίδης εκφράζει το ίδιο συναίσθημα στον επικήδειο του Περικλή, όταν εν μέσω θρήνου ομολογεί, ότι σε περιόδους πολέμου οι γονείς ενταφιάζουν τα παιδιά τους, αντί να συμβαίνει το αντίστροφο και πιο φυσικό, τα παιδιά να θάβουν τους γονείς τους. Το αφύσικο στην υπόθεση ενός παιδιού που προηγείται των γονέων του στον θάνατο, είναι η πλέον ανησυχητική πτυχή και όπως προτείνει η Cline, το πένθος και η έκφραση της θλίψης από μέρους των μητέρων, απέχει σε έκφραση από εκείνο των πατεράδων, επειδή η βιολογική εμπειρία του τοκετού σε συνδυασμό με τον κοινωνικό ρόλο της μητρότητας, καθορίζουν ως κύριο γονέα την μητέρα και σε αυτό οφείλεται η διαφορά.

Στην αρχαία Ελλάδα, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια των αγοριών και καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής των κοριτσιών, οι μητέρες αντιπροσώπευαν τον κύριο γονέα, με τις αυτοκτονίες εξαιτίας του θανάτου των γιών τους να φωτίζουν το έρεβος της θλίψης που τις περιέβαλλε ωσότου υποκύψουν σε αυτό. Δίχως να είναι ανύπαρκτες οι περιπτώσεις που οι πενθούσες κατάφερναν να αναδιαρθρώσουν τις ζωές τους, εντούτοις ήσαν πολλές αυτές που αυτοκτονούσαν.

Ξυλογραφία με την Νιόβη, τον Αμφίωνα και τους νεκρούς τους γιους τους

Οι μυθογραφίες μητέρων που απαρνούνται την ζωή τους εξαιτίας του χαμού των παιδιών τους, αναφέρονται σχεδόν αποκλειστικά σε απώλεια ξακουστών, ή μη αρσενικών τέκνων αν και όπως στην περίπτωση της Νιόβης που χάνει γιούς και κόρες, κάποιες φορές το φύλο του παιδιού παραμένει αδιευκρίνιστο. Η Αίθρα, μητέρα του Θησέα, η Αρέθουσα μητέρα του Κόρακα, η Πέρδιξ μητέρα του Τάλου (ουδεμία σχέση με τον Τάλω της Κρήτης) η Αντίκλεια μητέρα του Οδυσσέα και η Αλθαία μητέρα του Μελεάγρου, αυτοκτόνησαν.

Για την περίπτωση της Αρέθουσας και της Πέρδικος, δεν γνωρίζουμε κάτι περί των συζύγων τους, παρά μόνον ότι ο ουσιαστικός ρόλος ήταν αυτός της μητέρας. Εντούτοις, οι γιοί τους ήταν σημαντικοί. Το όνομα του Κόρακος, μετά θάνατον, αποδόθηκε τιμητικά σ´ έναν τόπο (βράχος του Κόρακα, στην Ιθάκη) ενώ ο ταλαντούχος Τάλως, στα χνάρια του θείου του Δαιδάλου, εφηύρε το πριόνι, τον τροχό του αγγειοπλάστη, την σμίλη, και την πυξίδα, ενώ όταν ο θείος του αποπειράθηκε να τον δολοφονήσει, μεταμορφώθηκε σε πέρδικα. Η ιστορία της Αίθρας, είναι περίπλοκη και σημαντική όπως του γιού της, αλλά αυτή της αυτοκτονίας της, είναι πιθανώς μεταγενέστερη και κίβδηλη, κάτι που ενδέχεται να ισχύει και για την ιστορία του απαγχονισμού της Αντίκλειας.

Η σχέση της Αλθαίας με τον γιό της περιπλέκεται από την έκδηλη προσπάθειά της να καθορίσει την μοίρα του, καθώς θυσιάζει τη ζωή του επειδή είχε δεχθεί συμβουλές από τον αδελφό της, κάτι που ξεδιπλώνει μια πτυχή του Ελληνικού πολιτισμού, φανερώνοντας την μεγαλύτερη εκτίμηση προς την γενέθλια οικογένεια έναντι της συζυγικής. Σε αυτό το σημείο δύναται να προστεθεί η Αμάτα, η οποία κρεμάστηκε όταν σκοτώθηκε ο φερόμενος ως γαμπρός της, Τούρνος.

Ορισμένες φορές οι μητέρες έχαναν πολλούς απογόνους. Η Νιόβη, πεμπτουσία της μητρότητας στην Ελληνική Μυθολογία, ήταν τόσο περήφανη για τα δεκατέσσερα παιδιά της, που αμφισβήτησε την λατρεία της Λητούς. Οι επτά γιοί και οι επτά κόρες της Νιόβης, συνάντησαν το πεπρωμένο τους, από τα βέλη της Άρτέμιδος τα κορίτσια και του Απόλλωνα τα αγόρια, ενώ η ίδια έβαλε τέλος στην απέλπιδα ζωή της. Η Ευρυδίκη (σύζυγος του Κρέοντα) βίωσε τον θάνατο του νεότερου γιού της Αίμονα, ως τον τελευταίο πόνο που θα μπορούσε να αντέξει, έχοντας προγενέστερα χάσει τα υπόλοιπα αγόρια της. Η Θεμιστώ, επιβουλευόμενη τα παιδιά της ανταγωνίστριάς της, Ινούς, προκαλεί τον θάνατο των δικών της και στη συνέχεια αυτοκτονεί.

Διόνυσος και Ηριγόνη_Giovanni Jacopo Caraglio, Perino del Vaga, 1500-1570, γκραβούρα_Στα πόδια της Ηριγόνης, η Μαίρα το πιστό σκυλί του Ικάριου_ Άμστερνταμ, Rijksmuseum

Οι αδελφές, μπορούν και αυτές να οδηγηθούν στην αυτοχειρία, κατά την απώλεια των πατεράδων ή των αδελφών τους. Η Ηριγόνη, αδελφή του Ορέστη και η Ηριγόνη, κόρη του Ικάρου, κρεμάστηκαν όταν χάθηκαν οι σημαντικότεροι άνδρες της ζωής τους. Ακόμη και η Μαήρα, το κυνηγόσκυλο, αισθανόμενη την απώλεια του αφεντικού της, Ικάρου, πήδηξε σ᾽ ένα πηγάδι και χάθηκε. Η Αντιγόνη, κόρη του Οιδίποδα, είναι μια ειδική περίπτωση, η οποία έχοντας χάσει όλη της την οικογένεια, πέφτει σε βαθιά θλίψη και παραμένοντας πιστή στις πεποιθήσεις της απαγχονίζεται.

Εγκατάλειψη

Ένα παρόμοιο φαινόμενο συμβαίνει, όταν οι γυναίκες εγκαταλείπονται από τους εραστές τους. Δεν είναι μόνο το ότι έμειναν ψευδοχήρες αλλά και ότι είχαν (ή πίστευαν ότι επρόκειτο) να αντιμετωπίσουν την κοινωνική χλεύη και αποδοκιμασία. Η Αλκινόη, η Αριάδνη, η  Καλιρρόη, η Θίσβη, η Σκύλλα (των Μεγάρων) και η Διδώ, εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία, αν και η ιστορία της κάθε μιας ξεχωριστά, χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Η Αλκινόη, παρά το ότι ήταν παντρεμένη με παιδιά, όντας σε κατάσταση τρέλας την οποία προκάλεσε η Θεά Αθηνά, ερωτεύθηκε έναν επισκέπτη. Όταν ο Σάμιος έφυγε, εγκατέλειψε το σπίτι της για να τον ακολουθήσει. Ανέκτησε τις αισθήσεις της εν πλώ προς την Σάμο, μετάνιωσε, πήδηξε στην θάλασσα και πνίγηκε.

Ο Αθάμαντας σκοτώνει τον Λέαρχο και η Ινώ πέφτει στη θάλασσα με τον Μελικέρτη.
Faulte, Michel, 1615-1619, γκραβούρα. Οι ακόλουθες της Ινώς καθώς πέφτουν στη θάλασσα· άλλες μεταμορφώνονται σε πέτρες κι άλλες σε πουλιά Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1929,0715.20 © The Trustees of the British Museum

Η Αριάδνη, έχοντας προδώσει την πατρίδα της για να βοηθήσει τον Θησέα, εγκαταλείφθηκε στη Νάξο και ακολούθως αυτοκτόνησε. Η Καλιρρόη, αφού βοήθησε τον Διομήδη να αποφύγει την θυσία του στον θεό Άρη, αυτός την εγκατέλειψε. Φοβούμενη πιθανά αντίποινα του πατέρα της, κρεμάστηκε. Η Διδώ, εγκαταλείφθηκε από τον Αινεία και εθλίβη όχι μόνον για την χαμένη αγάπη της, αλλά και από την σκέψη ότι είχαν προγενέστερα ατιμασθεί, τόσο ο πρώτος σύζυγος όσο και η πόλη της. Η Θίσβη, απαγορευμένη αγάπη του Πυράμου, μαχαίρωσε  τον εαυτό της, όταν τον βρήκε να έχει αυτοκτονήσει. Η Σκύλλα, προδίδοντας τον πατέρα της για χάρη της αγάπης της προς τον Μίνωα, όταν απορρίφθηκε από αυτόν, ρίχτηκε στην θάλασσα. Σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις, η προδοσία από μέρους των γυναικών προς το σπίτι ή την πατρίδα τους και η ντροπή που προκύπτει, συνδυάζεται με την θλίψη από την αίσθηση της εγκατάλειψης.

Ακόμη και οι αθάνατοι αισθάνονταν τον πόνο του ανεκπλήρωτου έρωτα και της καταφρόνησης, όπως μας υποδεικνύει ο χαμός της Καλυψούς για την αγάπη του Οδυσσέα. Η Ξενοδίκη, λιγότερο γνωστή ερωμένη του Ηρακλή, δεν άντεξε την λαχτάρα και την επιθυμία γι’ αυτόν, όσο εκείνος έλλειπε και πέθανε. Εδώ θα άρμοζε να προστεθούν, η Πολυξένη, η οποία αυτοκτόνησε πάνω στον τάφο του εραστή της, Αχιλλέα και η Φυλλίς η οποία κρεμάστηκε πιστεύοντας ότι εγκαταλείφθηκε από τον αγαπημένο της Δημοφώντα.

Θλίψη και Φόβος

Ο ψυχικός πόνος αναμεμιγμένος με τον φόβο, συνιστά ένα επιπλέον κίνητρο για την επιζήτηση του αυτο επιβαλλομένου θανάτου. Η Λαοδίκη αισθάνθηκε παρόμοια θλίψη, αναλογιζόμενη την πιθανότητα να γίνει μια Τρώα σκλάβα για τους Έλληνες και προσευχήθηκε στη γη να την δεχτεί και στους θεούς να συμμορφωθούν με το αίτημά της. Ίσως εδώ μπορούμε να προσαρτήσουμε την Ιλιώνα, λιγότερο γνωστή κόρη του Πριάμου και της Εκάβης η οποία, όπως μας πληροφορεί ο Υγίνος (Γάιος Ιούλιος) αυτοκτόνησε εξαιτίας της δυστυχίας που έπληξε την οικογένειά της.

Αισχύνη

Η εσωτερίκευση των κοινωνικών προσδοκιών και η επακόλουθη προσπάθεια εκπλήρωσής τους, βάραινε ιδιαίτερα την αρχαία κοινωνία, αποτελώντας συνάμα ισχυρό κίνητρο. Η αίσθηση της ντροπής κατά μια έννοια συνδέεται με την ατομική κοινωνική ταυτότητα και επηρεάζει τους ανθρώπους ανάλογα με το πόσο ανεπτυγμένη είναι η συναίσθησή τους.

Μπορεί να διακριθεί από τα αισθήματα ενοχής, μια κακή συνείδηση, τα οποία αφορούν περισσότερο στις πράξεις ενός ατόμου και συχνά σχετίζεται με τους βαθιά σκεπτόμενους. Μολονότι τυπικά και κατά παράδοση, οι γυναίκες θεωρείται ότι αξιολογούν τα συναισθήματα περισσότερο από τη σκέψη, στον κόσμο της αρχαιότητος η ντροπή ωθεί στην αυτοκτονία, πολύ περισσότερο από την ενοχή και αυτό ισχύει για αμφότερα τα φύλα.

Βιασμός

Η συχνότητα των ιστοριών βιασμού στην Κλασσική Μυθολογία, υποδηλώνει μια υποκείμενη αμφιθυμία του αρχαίου νου προς την σεξουαλικότητα. Σε έναν πολιτισμό που η γυναικεία προστασία εναπόκειται στον άνδρα, τον κύριο, υφέρπει ένα ιδιοκτησιακό καθεστώς και θα περίμενε κανείς τον βιασμό να αντιπροσωπεύει ένα πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ ανδρών, με στόχο την κυριότητα του άλλου. Ο ίδιος πολιτισμός, αποδίδει μεγαλύτερες σεξουαλικές ορέξεις στα θηλυκά απ’ ότι στα αρσενικά, κάτι το οποίο θέτει σε αμφισβήτηση τις γυναικείες αρετές και επιβάλλει την προστασία και τις διευθετήσεις των αρσενικών. Όπως υποστηρίζει ο Walcot (P. Walcot, Herodotus on Rape, Arethusa 11-1978) ο βιασμός μετουσιώνεται σε πράξη υπό τους όρους του άντρα και όχι της γυναίκας. Οι μυθολογικές περιπτώσεις γυναικών οι οποίες αυτοκτονούν, είτε για να αποφύγουν το βιασμό τους, είτε όταν δεν το καταφέρνουν, επιδεικνύοντας τον αποτροπιασμό και την ντροπή τους, μας κινούν το ενδιαφέρον να τις εξετάσουμε, σε αντίθεση με την απάντηση που δίνουν σε μια τέτοιου είδους βία, δηλαδή από καθαυτό το γεγονός της αυτοχειρίας.

Η Κυάνη μεταμορφώνεται σε τέλμα.
Crispijn van de Passe (I), 1602 – 1607, γκραβούρα. Άμστερνταμ, Rijksmuseum,

Η Αρσίππη και η Νίκαια, ήταν λάτρεις της θεάς Αρτέμιδος, οι οποίες υπέστησαν την ατίμωση του βιασμού. Η Αρσίππη αρχικά απώθησε τον Τμώλο, γιό του Θεού Άρη, αλλά τελικά πιάστηκε και βιάστηκε στο Ναό της Αρτέμιδος. Κατόπιν τούτου, κρεμάστηκε στον περίβολο του ναού, από δέντρο. Η Νίκαια, κόρη του ποτάμιου Θεού Σαγγάριου και της Κυβήλης, ήταν τόσο στεναχωρημένη από την επίμονη παρακολούθηση του βοσκού, Ύμνου, που τον σημάδεψε με βέλος στην καρδιά. Ο Έρως, έξαλλος με το γεγονός προκάλεσε τον Θεό Διόνυσο να την ερωτευθεί και αυτός αφού την μέθυσε την κατέστησε έγκυο με την Τελετή. Μετά την γέννηση της Τελετής η Νίκαια κρεμάστηκε. Αυτές οι αγνές συνοδοί της Αρτέμιδος, οι οποίες εγκατέλειψαν την προστασία των πατρώων τόπων τους για να ζήσουν στα δάση, έπεσαν θύματα άλλων θεοτήτων ή ημίθεων χαρακτήρων. Ωστόσο η αισχύνη του βιασμού και ο τρόμος για την προδοσία της Αρτέμιδος, προκάλεσαν τόσο αρνητική συναισθηματική ανταπόκριση, που ούτε η μητρότητα μπόρεσε να μετριάσει.

Ο βιασμός μπορεί να γίνει ακόμη πιο περίπλοκος, όταν ο βιαστής είναι συγγενικό πρόσωπο. Στην περίπτωση της σεξουαλικά καταχρηστικής αιμομιξίας, το θύμα δεν υποφέρει απλά από την παραβίαση της αγνότητός του, αλλά αισθάνεται την προσβολή ενός αδικήματος κατά της στοργής και της ευλάβειας, με τις οποίες θα έπρεπε να λογίζονται οι συγγενείς. Η Πελόπεια, εγγονή του Πέλοπα, κόρη του Θυέστη και ιέρεια της Θεάς Αθηνάς, κατέστη μια ακόμη κατάρα για την αναθεματισμένη οικογένεια του Πέλοπα.

Ο Θυέστης, έχοντας πληροφορηθεί μέσω ενός χρησμού ότι όφειλε να φέρει στον κόσμο ένα παιδί, τον Αίγισθο,  προερχόμενο από αιμομικτική σχέση με την κόρη του, ώστε να πάρει εκδίκηση για τον Ατρέα, την βίασε κρυφά την ώρα που ασκούσε τα καθήκοντά της ως ιέρεια. Το σπαθί που ξέχασε εκεί, αποτέλεσε αργότερα τεκμήριο ενοχής του, αλλά και το μέσον με το οποίο μαχαιρώθηκε η Πελόπεια. Αν και αρχικά μπόρεσε να ορθοποδήσει στον απόηχο του βιασμού, η Πελόπεια δεν άντεξε την επιπρόσθετη αισχύνη της αιμομιξίας. Η εμφανής ευκολία με την οποία ο Θυέστης εκπλήρωσε τον χρησμό του μαντείου, επιβεβαιώνει την ασήμαντη θέση που καταλάμβαναν γενικότερα οι γυναίκες και συγκεκριμένα οι κόρες, αλλά η αυτοκτονία τείνει να υποδεικνύει ότι, από  την πλευρά των γυναικών υπήρχε η αίσθηση της αξιοπρέπειας, η οποία τις παρακινούσε να επιλέξουν έναν τιμημένο θάνατο από την ζωή στην ντροπή.

Δεν υπέφεραν μόνο οι παρθένες από την ταπείνωση ενός αιμομικτικού βιασμού. Η Αλίη απέκτησε με τον θεό Ποσειδώνα, έξι γιούς και μια κόρη. Τα αγόρια, εκτός του ότι αποδείχθηκαν ασεβή και κακόβουλα, προσέβαλλαν την Θεά Αφροδίτη. Αυτή σε αντίποινα, τους προκάλεσε τρέλα, στην δίνη της οποίας βίασαν ομαδικά την μητέρα τους. Η Αλίη, ρίχτηκε στην θάλασσα, αλλά στην συνέχεια λατρεύθηκε από τους Ροδίους ως θεότητα με το όνομα Λευκοθέα. Οι φοιτητές της Μυθολογίας είναι εξοικειωμένοι με την εκδικητική μανία της Αφροδίτης, η οποία αφανίζει αδιακρίτως αθώους και ενόχους. Η Φαίδρα του Ευριπίδη είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα θύματος της οργής της. Η μοναδική αυτή ιστορία, αιμομικτικού ομαδικού βιασμού, μας προϊδεάζει για την πολύ πιο σκοτεινή πλευρά της Θεάς Αφροδίτης.

Κάποιες γυναίκες, είναι αρκετά τυχερές ώστε να αποφύγουν τον βιασμό, έστω κι αν ο τρόπος είναι στην πραγματικότητα τελεσίδικος. Η Ασπαλίς και η Σίδη, είναι δύο παρθένες οι οποίες απαγχονίστηκαν πριν βιασθούν. Η Ασπαλίς ανήκε σε μια μακρά ακολουθία όμορφων κοριτσιών, που τράβηξαν την προσοχή του τυράννου Ταρτάρου, αλλά κρεμάστηκε προτού οι στρατιώτες προλάβουν και την συλλάβουν. Η Σίδη, αυτοκτόνησε στον τάφο της μητέρας της για να γλιτώσει από τις αιμομικτικές ορέξεις του πατέρα της.

Εν ολίγοις, η παρθενία θεωρείται ένα προσωρινό στάδιο της ζωής των γυναικών, κατά το οποίο αυτές ζούν σεμνά στο πατρικό τους σπίτι και έχουν καθήκον να διαφυλάσσουν την αγνότητά τους, η οποία εφόσον παραβιαστεί εκούσια ή ακούσια, θεωρούνται κατεστραμμένες και χάνουν το δικαίωμα στην προστασία του πατέρα. Όλες οι γυναίκες οφείλουν να βιώσουν την σεξουαλικότητά τους ώστε να ωριμάσουν, αλλά ωστόσο αυτή η εμπειρία διέπεται από περιορισμούς και γαμήλιους νόμους.

Μολονότι οι λάτρεις της Αρτέμιδος ίσως να επιθυμούσαν την παράταση του παρθενικού σταδίου της ζωής, ίσως και επ᾽ αόριστον, το γεγονός ότι κάποιες γυναίκες αυτοκτονούν απομακρυνόμενες με την βία από αυτό, φανερώνει όχι μόνον την έκταση της ντροπής που ενδέχεται να προκύψει, αλλά και τις πραγματικές διαστάσεις της αποκλήρωσης.

Φαίδρα και Ιππόλυτος

Ανεκπλήρωτη αγάπη

Μερικές φορές, αντί η ανεκπλήρωτη αγάπη να οδηγήσει στην αυτοκτονία εξαιτίας της οδύνης, οι πράξεις των γυναικών δημιουργούν αίσθηση βαθιάς ντροπής η οποία με την σειρά της καταλήγει στην αυτοκαταστροφή. Η Φαίδρα, η Όχνη και η Σθενέβοια, προσέγγισαν η κάθε μια τους από έναν επίδοξο εραστή, ο οποίος τις απέρριψε, μαρτύρησαν ψευδή βιασμό τους για να καλύψουν την δική τους παράνομη λαγνεία και στην συνέχεια αυτοκτόνησαν από ντροπή.

Αιμομιξία (μη σεξουαλικά καταχρηστική)

Η Ιοκάστη, η Κανάκη και η Βυβλίς, αντιδρώντας στην ντροπή της αιμομιξίας, αυτοκτόνησαν. Η Ιοκάστη εν αγνοία της με τον γιό της και η Κανάκη σε πλήρη επίγνωση, με τον αδελφό της, ολοκλήρωσαν πράξη αιμομιξίας με συγγενείς τους, ενώ ανάλογες δράσεις της Βυβλίδος, έχουν βάσιμα απορριφθεί.

Τρέλα, Μανία, Παραλογισμός

Αν και στις μέρες μας υπάρχει μια τάση σύνδεσης της αυτοκτονίας με ψυχικές ασθέ-νειες, οι έρευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που υπήρξαν απελπιστικά δυστυχείς αλλά όχι παράφρονες, ως επί το πλείστον είχαν αυτοκτονικές τάσεις. Το ίδιο συμβαίνει και με τους πρωταγωνιστές της μυθολογίας. Οι αυτοχειρίες τους σπάνια σχετίζονταν με την τρέλα. Γυναίκες που έβαλαν τέλος στην ζωή τους όντας σε κατάσταση παραλογισμού, ήταν η Άγραυλος και η Έρση, κόρες του διφυή Κέκροπα (ανθρώπου – φίδι.)

Στην ιστορία τους αναφέρεται ότι, όταν η Θεά Αθηνά τις εμπιστεύθηκε να αναθρέψουν τον απόγονο του Θεού Ηφαίστου, από την αποτυχημένη απόπειρα του να την αφήσει έγκυο, τις συμβούλεψε να κρατήσουν το βρέφος κλεισμένο σε ένα κιβώτιο. Ενώ η αδελφή τους, Πάνδροσος, υπάκουσε, αυτές δεν πήραν στα σοβαρά την προειδοποίησή της, άνοιξαν το κουτί και στη θέα του οφιοειδούς βρέφους, τυλιγμένου με φίδια, τρελάθηκαν και γκρεμίστηκαν από την Ακρόπολη. Απροκάλυπτη ειρωνεία, να έχεις πατέρα ο οποίος είναι ο μισός φίδι και να γίνεσαι παράφρων από το θέαμα ενός τέτοιου βρέφους! Ωστόσο θεωρείται ότι, πιο πιθανό αίτιο του απονενοημένου διαβήματος, υπήρξε η ανυπακοή τους προς την Θεά Αθηνά.

Αυτοθυσία

Σύνηθες φαινόμενο στην Ελληνική μυθολογία είναι ο υπερβάλλων πατριωτισμός, ο οποίος εκτοπίζει προσωπικές ανησυχίες μέχρι το σημείο της αυτοθυσίας προς όφελος του συνόλου. Η τιμητική αυτοκτονία αυτών των γυναικών, φανερώνει την κατά βάση παράλογη σχέση του ατόμου με την κοινωνία, με τις αλτρουιστικές τάσεις που προκαλούν την αυτοθυσία για το γενικότερο καλό, αντιληπτό ή αληθινό, να συνδυάζονται συχνά με ολέθριες συνέπειες, με την τάση προς την αυτοδυναμία και την υπερβολική προσκόλληση σε ανυπόστατες κοινωνικές απαιτήσεις. Όπως στην Ελληνική τραγωδία έτσι και στην Ελληνική μυθολογία, το ζήτημα της αυτοθυσίας περιπλέκεται από την έλλειψη σαφήνειας των πηγών σχετικά με το αν ή όχι, το άτομο αυτο θανατώθηκε ή απλά προσφέρθηκε να πεθάνει. Θα ήταν επαρκές να ισχυριστούμε ότι στις περιπτώσεις όπου το γενικότερο καλό καταλαμβάνει την θέση του προσωπικού, η πραγματική αυτοκτονία είναι απλώς η προληπτική προσέγγιση του να παραδοθείς και να εκτελεσθείς οικειοθελώς.

Ενδιαφέρον χαρακτηριστικό σε πολλές από τις πατριωτικές αυτοθυσίες, είναι η ομαδική κατηγοριοποίηση των θυμάτων, φαινόμενο που δεν απαντάται στην τραγωδία. Οι Λεοντίδες, οι Κορωνίδες (κόρες του Ωρίωνα,) οι Υακινθίδες, η Άλκις, η Ανδρόκλεια, η Εύκλεια και οι Ερεχθείδες, συμφώνησαν συλλογικά να πεθάνουν, συμμορφούμενες με χρησμό κατά τον οποίο οι πόλεις τους θα διασώζονταν έτσι από επιδημία πανούκλας ή πόλεμο. Στην περίπτωση των Λεοντιδών και των Υακινθίδων, δεν ξέρουμε αν αφαίρεσαν οι ίδιες τη ζωή τους, παρόλο που γνωρίζουμε ότι οι Κορωνίδες, καρατομήθηκαν με τις σαΐτες των αργαλειών τους και οι κόρες του Ερεχθέα, Οτιονία, Πανδώρα και Πρωτογένεια, αφού ο πατέρας τους έσφαξε την νεότερη, αυτοκτόνησαν επειδή είχαν ορκισθεί να χαθούν μαζί

Ο αρχιερέας Κόρεσος θυσιάζει τον εαυτό του για να σώσει την Καλλιρόη_πίνακας του Jean-Honoré Fragonard (1765)

Η Άγραυλος και η Μακαρία, θυσιάστηκαν ξεχωριστά για να αποτρέψουν πόλεμο, ενώ η Ιφιγένεια θυσιάστηκε για να επισπεύσει πόλεμο. Η Άλκηστις αυτοκτόνησε για να παραταθεί η ζωή του συζύγου της. Η Καλιρρόη, ανύπαντρη κόρη στην Καλυδώνα, απέρριψε ως εραστή τον Κόρεσο, ιερέα του θεού Διονύσου, ο οποίος έπληξε με επιδημία την πόλη της ωσότου αυτοθυσιαστεί. Αν και αρχικά αρνήθηκε, όταν ο επίδοξος εραστής της αυτοκτόνησε, ακολούθησε το παράδειγμά του.

Υπάρχουν αρκετά ενδιαφέροντα σημεία σε αυτές τις ιστορίες. Για παράδειγμα, οι Υακινθίδες ήταν κόρες του Υακίνθου, Σπαρτιάτη που μετοίκησε στην Αθήνα. Όταν η πόλη υπέφερε από λιμό και πανώλη, κατά την διάρκεια του πολέμου με τον Μίνωα, χρησμός απαίτησε την θανάτωση των άγαμων Σπαρτιατισσών.

Κάλλιστα θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε, γιατί ο Υάκινθος, ένας Σπαρτιάτης, συμφώνησε να σκοτώσει τις κόρες  του για την Αθήνα, ειδικότερα εφόσον ο θάνατός τους δεν θα έβαζε τέλος στα δεινά της πόλης. Προκαλώντας περαιτέρω σύγχυση ή ενδεχομένως προς εξορθολογισμό της ιδέας των Σπαρτιατών που θυσιάζονται για τους Αθηναίους, ο Δημοσθένης ταυτίζει τις  Ερεχθείδες με τις Υακινθίδες: «ἃ μὲν οὖν κοινῇ πᾶσιν ὑπῆρχεν τοῖσδε τοῖς ἀνδράσιν εἰς τὸ καλῶς ἐθέλειν ἀποθνῄσκειν, εἴρηται, γένος, παιδεία, χρηστῶν ἐπιτηδευμάτων συνήθεια, τῆς ὅλης πολιτείας ὑπόθεσις· ἃ δὲ κατὰ φυλὰς παρεκάλεσεν ἑκάστους εὐρώστους εἶναι, ταῦτ’ ἤδη λέξω. ᾔδεσαν πάντες Ἐρεχθεῖδαι τὸν ἐπώνυμον τὸν αὑτῶν Ἐρεχθέα, ἕνεκα τοῦ σῷσαι τὴν χώραν τὰς αὑτοῦ παῖδας, ἃς Ὑακινθίδας καλοῦσιν, εἰς προῦπτον θάνατον δόντ’ ἀναλῶσαι. αἰσχρὸν οὖν ἡγοῦντο τὸν μὲν ἀπ’ ἀθανάτων πεφυκότα πάντα ποιεῖν ἕνεκα τοῦ τὴν πατρίδ’ ἐλευθερῶσαι, αὐτοὶ δὲ φανῆναι θνητὸν σῶμα ποιούμενοι περὶ πλείονος ἢ δόξαν ἀθάνατον». Δημοσθένης Λόγοι 60.27

Στην περίπτωση των Λεοντίδων και των Ερεχθείδων, ένας όρκος ένωσε στον θάνατο τις κόρες αμφότερων των ομάδων, οι οποίες συμφώνησαν ότι αν πέθαινε κάποια, θα πέθαιναν όλες. Η τάση του να διανοείσαι τον εαυτό σου, αποκλειστικά δια μέσω των άλλων, ίσως ανοίγει τον δρόμο στον οικειοθελή και αλτρουιστικό θάνατο. Σε αρκετές περιπτώσεις, δεν ζητήθηκε αρχικά η αυτοθυσία, αλλά οι παρθένες αυθυποβλήθηκαν όταν διακυβεύονταν ή κινδύνευαν να μην επιτευχθούν, οι απαιτήσεις των χρησμών.

Φόβος

Η Ιπποδάμεια, έτρεμε την εκδίκηση του συζύγου της, καθώς είχε υποκινήσει τα δικά της παιδιά να σκοτώσουν το νόθο δικό του και αυτοκτόνησε, συνιστώντας την μοναδική περίπτωση,  όπου ο φόβος έγινε ανυπέρβλητη ώθηση προς την αυτοχειρία.

Ανατροπή, Απογοήτευση

Η τελευταία κατηγορία, καθώς φαίνεται αφορά μόνο σε αθανάτους. Τόσο οι Σειρήνες όσο και η Σφίγγα, αυτοθανατώθηκαν όταν οι δυνάμεις τους κατέστησαν αδρανείς, από τον Οδυσσέα και τον Οιδίποδα αντίστοιχα. Το παράδοξο των αθανάτων που πεθαίνουν, προφανώς οφείλεται στον χαμό των συγγραφέων που κατέγραψαν τις ιστορίες τους.

Οδυσσέας και Σειρήνες_αγγείο περ. 480-470 π.Χ._Βρετανικό μουσείο

Μέθοδοι αυτοκτονίας

Οι διαθέσιμες, στις γυναίκες της μυθολογίας, μέθοδοι αυτοχειρίας, είναι περιορισμένες και περιλαμβάνουν (κατά σειρά συχνότητας) απαγχονισμό, βουτιά σε θάλασσα ή γκρεμό, μαχαίρωμα, αυτοπυρπόληση,  δηλητηρίαση, χτύπημα ή πτώση σε πηγάδια. Στις περιπτώσεις αυτοθυσίας (εθελοντική προσφορά θυσίας) δεν γίνεται συνήθως αναφορά στην μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε και μολονότι για κάποιες μπορούμε να κάνουμε υποθέσεις περί μαχαιριών ανά χείρας, υπάρχουν άλλες πολλές περιπτώσεις, όπου τα πραγματικά μέσα είναι αδιευκρίνιστα. Μερικές φορές εξαιτίας της ποικιλίας και πολυπλοκότητας των πηγών, έχουν αποδοθεί στις γυναίκες αυτόχειρες, διαφορετικές μέθοδοι.

Η αναζήτηση αρχίζει με την εξαιρετική κατηγοριοποίηση από τον Anton J.L.Van Hoof (1900) και επιδιώκει απλά την παράθεση και αποσαφήνιση,  σχετίζοντάς τις με τις γυναίκες της μυθολογίας. Σαφώς η αυτοκτονία συνιστά πράξη αυτοκαταστροφής, αλλά οι τρόποι μέσω των οποίων αυτή επιδιώκεται ή επιτυγχάνεται, διαφοροποιούνται ως προς τον βαθμό βιαιότητός τους.

Απαγχονισμός

Μολονότι στην «Οδύσσεια» η έννοια του απαγχονισμού, όντας απεχθής θεωρείται κατάλληλο μέσο θανάτωσης για τις άπιστες γυναίκες σκλάβες [22.462] και στην «Ελένη» του Ευριπίδη [298,303] η Ελένη περιγράφει την θηλιά ως απρεπή, η συχνότητα με την οποία ο συγκεκριμένος τρόπος εμφανίζεται στα αυτοκτονικά επεισόδια των αυτοχείρων γυναικών, προδίδει την μηδαμινή διασπορά αυτών των απόψεων.

Τόσο σε πραγματικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, το κρέμασμα θα μπορούσε να οφείλει την διάδοσή του στην ευκολία με την οποία βγάζει κάποιος την ζώνη του και την χρησιμοποιεί. Τα μέσα ήταν στη διάθεσή του. Σε είκοσι δύο από τις εβδομήντα δύο γυναικείες αυτοκτονίες, ομαδικές ή μεμονωμένες, συναντούμε τον απαγχονισμό. Από αυτή την ομάδα, πέντε είναι παρθένες ενώ οι υπόλοιπες δέκα επτά, είτε είναι παντρεμένες, είτε σεξουαλικώς ενεργές. Αν και έχει υποστηριχθεί ότι το σχοινί ταιριάζει περισσότερο στις αμόλυντες, ενώ το σπαθί στις συζύγους, τα συμπεράσματα της έρευνας που προηγήθηκε της παρούσας μελέτης, δείχνουν ότι μια τέτοια διάκριση δεν υφίσταται.
Άλματα σε γκρεμό ή θάλασσα

Ο Van Hoof θεωρεί το μέσο αυτό ως έκφανση της απελπισίας και τα παραδείγματα των δώδεκα γυναικείων μυθικών υπάρξεων που ρίχτηκαν στη θάλασσα ή κάποιον γκρεμό, υποστηρίζουν την αντίληψη αυτή. Έξι από αυτές κατακρημνίστηκαν από τείχη πόλεων ή θεόρατα βράχια, για να συναντήσουν τον θάνατο στο έδαφος, ενώ οι υπόλοιπες έξι, έπεσαν στη θάλασσα και πνίγηκαν. Σε κάθε περίπτωση, το μέσον ήταν εύθετο και γι’ αυτές που γκρεμοτσακίστηκαν στη γη, η δημόσια πράξη τους επέφερε φρίκη στους παρισταμένους, ενώ γι’ αυτές που πνίγηκαν, την απώλεια της φυσικής τους υπόστασης, συνόδεψε πλήρης εξάλειψη της ταυτότητάς τους.

Δηιάνειρα από την Evelyn De Morgan

Μαχαιρώματα

Ξίφη, λόγχες και μαχαίρια δεν είθισται να βρίσκονται στο άμεσο γυναικείο περιβάλλον κι έτσι αυτές που μαχαιρώνονται, είτε βρίσκονται  ασυνήθιστες περιστάσεις είτε είναι πιο αποφασισμένες να πεθάνουν. Δέκα γυναίκες έκαναν χρήση λεπίδων εκ των οποίων τρείς παντρεμένες. Οι Κορωνίδες, παράδειγμα ομαδικού μαχαιρώματος, χρησιμοποίησαν εργαλεία ύφανσης για να ολοκληρώσουν το σχέδιό τους. Η Δηιάνειρα μαχαίρωσε τον εαυτό της με το ξίφος του Ηρακλή ενώ η Υλονόμη, πενθούσα τον σύζυγό της, ρίχτηκε πάνω στο δόρυ που τον είχε σκοτώσει. Η Πολυξένη και η Θίσβη χρησιμοποίησαν το σπαθί των αυτοχείρων εραστών τους, ώστε να πεθάνουν στο πλάϊ τους, ενώ η Διδώ μαχαιρώθηκε με το ξίφος του νεκρού συζύγου της όταν εγκαταλείφθηκε από τον Αινεία. Η Αμφινόμη, μητέρα του Ιάσονα μαχαιρώθηκε επιδεικνύοντας ηρωισμό, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Διόδωρου του Σικελιώτη. Κανάκη και Πελόπεια, ξέπλυναν αμφότερες, την απορρέουσα από τις αιμομικτικές σχέσεις τους ντροπή, με την βοήθεια ξίφους.

Σαρκοφάγος με σκηνές από το μύθο του Πρωτεσίλαου και Λαοδάμειας.

Αυτοπυρπόληση

Η Ευάνδη και η Λαοδάμεια, τυλίχθηκαν, η κάθε μία χωριστά, στις φλόγες των καιόμενων, άψυχων σωμάτων των συζύγων τους, πραγματώνοντας ένα είδος τελετής προερχόμενης από τα βάθη της Ασίας. Μια τρίτη γυναίκα, η Οινώνη, έπεσε στην φωτιά που κατέκαιγε την Τροία, απαρηγόρητα λυπημένη, εξαιτίας της αδυναμίας της να βοηθήσει τον Πάρη. Αυτές οι δημόσιες και επιδεικτικές πράξεις, υπογραμμίζουν την συναίσθηση του καθήκοντος να πεθάνουν μαζί με τους συζύγους τους και την φυσική τους ταυτότητα να εναπόκειται σε αυτούς.

Δηλητήριο

Όπως επισημαίνει ο Van Hoof, γενικότερο χαρακτηριστικό της αυτοχειρίας κατά την αρχαιότητα, ήταν η αναζήτηση μιας αποτελεσματικής και εκ των πραγμάτων δύσκολης μεθόδου. Δεδομένου ότι το δηλητήριο θα μπορούσε να χορηγηθεί εσφαλμένα και αναποτελεσματικά, η χρήση του στις απέλπιδες αυτοκτονικές πράξεις,  δεν ήταν ευρέως διαδεδομένη. Μολονότι από την περιγραφή του Ευριπίδη για τον θάνατο της Άλκηστης, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και αυτή δηλητηριάστηκε, μόνον η Πολυμήδη, ήπιε αίμα ταύρου και πέθανε, γεγονός που περιλαμβάνεται σε μεταγενέστερη αφήγηση του Βαλέριου Φλάκκου και ενδεχομένως αντανακλά Ρωμαϊκές τάσεις.

Χτύπημα (με ρόπαλο ή άλλο αντικείμενο) – Αιφνιδιαστική εξαφάνιση (άνοιξε η γη και την κατάπιε)

Εξίσου αβέβαιη ως προς την αποτελεσματικότητά της, είναι η αυτοθανάτωση με χτύπημα από ρόπαλο. Στην εκδοχή του Οβιδίου για τις αυτοκαταστροφικές Κορωνίδες, μια από αυτές χρησιμοποιεί την σαΐτα του αργαλειού της για να τραυματισθεί θανάσιμα. Ασυνήθης πρακτική, η οποία δεν έχει όμοιά της στον αρχαίο κόσμο, τουλάχιστον από όσα γνωρίζουμε. Εξίσου ασυνήθιστη, αν και προσομοιάζει την κατακρήμνιση, είναι το να σε καταπιεί η γη, όπως την Λαοδίκη.

Αδιευκρίνιστες μέθοδοι

Σε είκοσι έξι περιπτώσεις, δεν γνωρίζουμε τον τρόπο αυτοκτονίας. Οκτώ σύζυγοι, τρείς μητέρες, τρείς εραστές και μια κόρη θύμα αιμομιξίας, αυτοκτόνησαν με άγνωστα μέσα. Έντεκα θύματα αυτοθυσίας, αφαίρεσαν αυτόβουλα την ζωή τους, αλλά δεν είναι γνωστό πώς επήλθε ο θάνατος στην πραγματικότητα.

Συμπεράσματα

Η πολυπλοκότητα και η ποικιλία των μυθογραφιών που αφορούν σε γυναίκες αυτόχειρες, μας προειδοποιούν να είμαστε προσεκτικοί πριν προβούμε σε διατύπωση βιαστικών και τελεσίδικων, γενικευμένων δηλώσεων. Όπως αποκαλύφθηκε, υπάρχει ευρεία ποικιλία από κίνητρα, καθώς επίσης και ενδιαφέρον μίγμα μεθόδων, εκ των οποίων ούτε τα κίνητρα, ούτε οι μέθοδοι μπορούν να αποδοθούν ειδικά, προσδιορίζοντας μια οικογενειακή ή ηλικιακή ομάδα.

Μπορούμε να πούμε ότι στην πλειονότητα των υποθέσεων, οι γυναίκες τάσσουν τον εαυτό και τον ρόλο τους, σε σχέση με κάποιον άνδρα ή πόλη, είτε πρόκειται ο ρόλος αυτός να ιδωθεί θετικά (π.χ. πιστή σύζυγος, πατριώτισσα) είτε αρνητικά (θύμα αιμομιξίας ή βιασμού) Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο αυτοεπιδιωκόμενος θάνατος θεωρείται προτιμότερος, από την ζωή στην θλίψη, ή την ντροπή ή την έλλειψη πατριωτισμού.

Σε αντίθεση με την Ελληνική τραγωδία, η ο οποία είθισται να μας περιβάλλει με πλήρες εργασιακό πλαίσιο σε μυθογραφίες προερχόμενες από πηγές εκτός τραγωδίας, δεν είμαστε σε θέση να προσδιορίσουμε με ακρίβεια πως αντέδρασαν οι επιζώντες στις αυτοκτονίες. Τα περιγραφόμενα της Μυθολογίας, αποκαλύπτονται πρωτίστως μεμονωμένα, καθώς οι αποκλίσεις μεταξύ των πηγών τους είναι τόσες, που θα έπρεπε να ξεκινήσουμε την εξέταση της κάθε αναφοράς ξεχωριστά. Θα ήταν επίσης παρακινδυνευμένο, να κάνουμε υποθέσεις για την αναγκαιότητα στην κοινωνία, ή την αναλωσιμότητα των γυναικών έναντι των ανδρών, χωρίς να αναλύσουμε προηγουμένως τις περιπτώσεις των ανδρών που αυτοκτόνησαν σύμφωνα με την Μυθολογία.

Σύγχρονοι ερευνητές, οι οποίοι αναζητούν τους παράγοντες που προδιαθέτουν, ή αποτρέπουν τις γυναίκες από την αυτοχειρία, διαπίστωσαν επιφυλακτικά, ότι οι γυναίκες που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση ή έχουν βιώσει επικίνδυνες μορφές ανδρικής σεξουαλικής βίας, έχουν μεγαλύτερη προδιάθεση να αυτοκτονήσουν από αυτές που δεν έτυχαν παρόμοιας μεταχείρισης. 

Από την άλλη πλευρά, γυναίκες με εξαρτώμενα τέκνα συχνά αισθάνονται ότι παρεμποδίζονται να αυτοκτονήσουν, εφόσον δεν εμπίπτουν στην κατηγορία των επιζώντων αιμομιξίας. Στο αρχαίο μυθολογικό πλαίσιο, έχουμε συναντήσει περιπτώσεις, όπου η αυτοκτονική τάση συνδυάζεται με αμφότερες κακοποιημένες γυναίκες και μητέρες οι οποίες έχασαν τα παιδιά τους. Όμως το πλέον σύνηθες στην μυθολογία, είναι η αυτοκτονία κατόπιν απώλειας του σημαντικού άντρα στη ζωή μιας γυναίκας, είτε πρόκειται για σύζυγο, είτε για εραστή, αδελφό και πατέρα, ενισχύοντας την άποψη ότι οι γυναίκες της αρχαιότητος, αυτοπροσδιορίζονταν σε σχέση με τους άντρες.

 Κατάλογος αυτοχείρων γυναικών της Ελληνικής Μυθολογίας

Ο Δημοφών ελευθερώνει την γιαγιά του Αίθρα_Εσωτερικό Αττικού κύλικα_470-460 π.Χ.

Αίθρα ή Αίθρη, κόρη του Πιτθέα, βασιλιά της Τροιζήνας και μητέρα του Θησέα. 
Αυτοκτόνησε όταν πληροφορήθηκε τον θάνατο του Θησέα._ Γάιος Ιούλιος Υγίνος, Μύθοι 243.

Η Άγραυλος και οι αδερφές της ανακαλύπτουν τον Εριχθόνιο.
Rubens, Peter Paul, 1615, λάδι σε μουσαμά. Βιέννη, Liechtenstein Museum

Άγραυλος ή Άγλαυρος, κόρη του βασιλιά Κέκροπα και της Αγραύλου, αδελφή της Έρσης, της Πανδρόσου και του Ερυσιχθόνου. Μετά την γέννηση του Εριχθονίου, η θεά ΑΘηνά τον τοποθέτησε σε ένα καλάθι το οποίο παρέδωσε στις κόρες του Κέκροπα συνοδευόμενο με την αυστηρή οδηγία να μην κοιτάξουν το περιεχόμενό του. Η περιέργεια ωστόσο, υπερέβει τις δυνάμεις τους, άνοιξαν το καλάθι και στην θέα του οφιοειδούς βρέφους, τρελάθηκαν και κατακρημνίστηκαν από την Ακρόπολη.

_ Ψευδο-Απολλόδωρος [3.14.6]

_ Παυσανίας [1.18.2]

_ Υγίνος, Μύθοι [166]

_ Υγίνος, Ποιητική Αστρονομία [2.13]

Μια άλλη εκδοχή θέλει την Άγραυλο, ηρωίδα η οποία ρίχτηκε από την Ακρόπολη, συμμορφούμενη με χρησμό που διακήρυττε ότι η πόλη της Αθήνας θα νικούσε εφόσον κάποιος ή κάποια, θυσίαζε τη ζωή του στο όνομα της πόλης._ Φιλόχορος (FGrH ii. p. 328 F105)

 Άλκηστις, αφοσιωμένη σύζυγος του Αδμήτου, η οποία έβαλε τέρμα στη ζωή της, ώστε να συνεχιστεί η δική του.

_ Ευρυπίδης, Αλκηστις [15-27], [33-6]

_ Ψευδο-Απολλόδωρος [1.9.15]

_ Υγίνος, Μύθοι 51

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Φλάβιος Πλαγκιάδης Φουλγέντιος, Μυθολογίες [1.22]

Αλκινόη, αφού εγκατέλειψε σύζυγο και παιδιά για έναν άγνωστο, όταν ανέκτησε τα λογικά της ρίχτηκε στη θάλασσα._ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες [27]

 Άλκις και Ανδρόκλεια, κόρες του Αντιποίνου των Θηβών. Κάποτε ένας χρησμός υποσχόταν νίκη στον Ηρακλή εφόσον αυτοκτονούσε ο επικρατέστερος ανάμεσα στους ευγενείς των Θηβών. Ο Αντίποινος απόγονος των Σπαρτών αρνήθηκε, αλλά οι κόρες του το έπραξαν ευχαρίστως._ Παυσανίας [9.17.1]

Αλθαία_έργο του Johann Wilhelm Baur.

Αλθαία, μητέρα του Μελεάγρου, η οποία κρατούσε στα χέρια της τη ζωή του γιού της μέσω ενός μισοκαμένου δαυλού. Όταν ο Μελέαγρος σκότωσε τα αδέλφια της, έκαψε τον δαυλό και ο γιός της πέθανε ακαριαία. Στην συνέχεια αυτοκτόνησε.

_ Ψευδο Απολλόδωρος [1.8.3]

_ Πόπλιος Οβίδιος Νάσων, Μεταμορφώσεις [8.445-526]

Αμάτα, σύζυγος του Λατίνου και μητέρα της Λαβινίας. Στον συναγωνισμό του Τούρνου με τον Αινεία για το χέρι της Λαβινίας, η Αμάτα πήρε το μέρος του πρώτου. Μετά τον χαμό του Τούρνου, αυτοκτόνησε._ Πόπλιος Βεργίλιος Μάρων, Ανειάδα [12.603-8]

 Ἁλίη, Ἁλία, ερωμένη του Ποσειδώνα, της οποίας τα παιδιά έγιναν κακόβουλα. Η Αφροδίτη, κατόπιν προσβολής της, προκάλεσε την τρέλα τους και τον βιασμό της μητέρας τους. Ο Ποσειδώνας τους εξολόθρευσε και η Αλίη ρίχτηκε στη θάλασσα και πνίγηκε._ Διόδωρος ο Σικελιώτης 5.55

 Αντίκλεια, κόρη του Αυτολύκου, σύζυγος του Λαέρτη και μητέρα του πολυμήχανου Οδυσσέα, βασιλέα της Ιθάκης. Πέθανε από τη θλίψη σκεπτόμενη τα χειρότερα για την μοίρα του γιού της, ο οποίος απουσίαζε για πολλά χρόνια στον Τρωικό Πόλεμο.

_ Υγίνος, Μύθοι [243]

_ Όμηρος, Οδύσσεια [Ῥαψωδία λ, γραμμή 85]

Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη. Λάδι σε καμβά, 100 εκ. x 157 εκ. Εθνική Πινακοθήκη, Νικηφόρος Λύτρας (1865)_wikipedia

Αντιγόνη (1), κόρη του Οιδίποδα και της Ιοκάστης. Μετά τον αλληλοσκοτωμό των αδελφών της και την απαγόρευση της ταφής του Πολυνείκη από τον Κρέοντα, η Αντιγόνη θάβει τον αδελφό της και καταδικάζεται να ταφεί ζωντανή αλλά ωστόσο, απαγχονίζεται.

_ Σοφοκλής, Αντιγόνη [1220-1]

_ Υγίνος, Μύθοι [243]

Αντιγόνη (2), κόρη του Εὐρυτίωνα (ή Εὐρυθίωνα)
 Σύζυγος του Πηλέα, η οποία αυτοκτόνησε όταν η Αστυδάμεια, περιφρονημένη από τον Πηλέα, της έγραψε πως αυτός επρόκειτο να  παντρευτεί κάποιαν άλλη._Ψευδο Απολλόδωρος [3.13.3]

 Αρέθουσα, μητέρα του Κόρακα, με καταγωγή από την Ιθάκη. Μετά την πτώση του γιού της σε γκρεμό κατά την διάρκεια κυνηγιού, κρεμάστηκε.

_Ευστάθιος Θεσσαλονίκης

_ Παρεκβολές στην Ομήρου Ιλιάς και Οδύσσεια [13.408]

Διόνυσος και Αριάδνη_λεπτομέρεια μελανόμορφου Αττικού αμφορέα_μουσείο Λούβρου

Αριάδνη, 
κόρη του Μίνωα η οποία βοήθησε τον Θησέα να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Εγκαταλείφθηκε από αυτόν με την επιστροφή του στην Αθήνα και σύμφωνα με κάποιες αφηγήσεις αυτοκτόνησε._ Πλούταρχος, Θησέας [20.1]

Αρσίππη, αφού βιάσθηκε από τον Τμώλο, σύζυγο της Ομφάλης, βρήκε καταφύγιο στο ναό της Αρτέμιδος όπου και κρεμάστηκε._ Πλούταρχος (Ψευδο-), De fluviis  [7, p 487]

Ασπαλίς, κόρη του Αργαίου, η οποία αυτοκτόνησε για να προστατεύσει την παρθενία της, πριν το γάμο. Αυτοί που πήγαν να θάψουν το σώμα της ανακάλυψαν έκπληκτοι ότι είχε εξαφανισθεί και στη θέση του βρήκαν ξύλινο αγαλματίδιο της Θεάς Αρτέμιδος.

_ Αντωνίνος Λιβεράλις, Μεταμορφώσεων Συναγωγή [13]

Βυβλίς, κόρη του Μιλήτου και της Τραγασίας, η οποία κατελήφθη από παράνομο ερωτικό πάθος προς τον αδελφό της, Καύνο.  Στην προσπάθειά της να τον πείσει να ανταποκριθεί, αυτός απομακρύνθηκε τρομαγμένος κι εκείνη τον ακολούθησε, αλλά τελικά κρεμάστηκε.

_ Κόνων, Αφηγήματα 2 Bibliotheque De Photius, 186 Récits de Conon

_ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες [11]

_ Υγίνος, Μύθοι [243]

_ Στέφανος ο Βυζάντιος, Καῦνος

Δηϊάνειρα, σύζυγος του Ηρακλή, η οποία θεωρώντας ότι του έστελνε ερωτικό φίλτρο, στην πραγματικότητα έστειλε δηλητηριασμένο χιτώνα, κάτι που επέφερε την αυτοπυρπόληση και μετουσίωσή του σε θεότητα. Αναγνωρίζοντας το λάθος της, μαχαιρώθηκε.

_ Σοφοκλῆς, Τραχινίαι 920-30

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 2.7.7

_ Υγίνος, Μύθοι 36

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Σενέκας ο Νεότερος, Ηρακλής Οιταίος 1027-30

H αυτοκτονία της Διδούς

Διδώ, βασίλισσα της Καρχηδόνας, ερωμένη του Αινεία η οποία μαχαιρώθηκε όταν αυτός εγκατέλειψε την πόλη.

_ Βιργίλιος, Αινειάδα 4.663-70

_ Βιργίλιος, Αινειάδα 6.463-5

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Maurus Servius Honoratus, On Aeneid 4.682, Georgius Thilo, Ed.-Perseus Library

Ευρυδίκη, σύζυγος του Κρέοντα, μητέρα του Αίμονα, η οποία αυτοκτόνησε μαθαίνοντας για τις αυτοκτονίες της Αντιγόνης και του γιού της._ Σοφοκλής, Αντιγόνη 1301

Ευάνδη, γνωστή και ως Ιφιάς ή Ιάνειρα, κόρη του Ίφυος και σύζυγος του Καπανέως, η οποία έπεσε στην φωτιά που έκαιγε την σορό του άντρα της.

_ Ευρυπίδης, Ἱκέτιδες

_ Οβίδιος, Τέχνη του Έρωτα 3.21

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Στάτιος, Θηβαΐδα 12.800-3

_ Σέρβιος, Σχόλια στην Αινειάδα 6.447

 Έρση, αδελφή της Αγραύλου (βλ. Άγραυλος)

Ηριγόνη, Διόνυσος, Ικάριος_μωσαϊκό_Πάφος

Ηριγόνη (1), κόρη του Ικαρίου στην οποία ο Διόνυσος δίδαξε αμπελοκαλλιέργεια και οινοπαραγωγή. Όταν ο Ικάριος θέλοντας να μοιραστεί τις νέες γνώσεις του, κέρασε κρασί τους γείτονές του, αυτοί ζαλίστηκαν και θεωρώντας ότι τους είχε δηλητηριάσει, τον σκότωσαν και τον έθαψαν. Όταν η Ηριγόνη ανακάλυψε τον τάφο του, κρεμάστηκε από δέντρο.

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.14.7

_ Υγίνος, Μύθοι 130

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Υγίνος, Ποιητική Αστρονομία 2.4

_ Στατίου Θηβαΐδα και Αχιλληίδα 11.644-7

Ηριγόνη (2), κόρη της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου,  η οποία όταν αθωώθηκε ο Ορέστης για τον φόνο της μητέρας του, κρεμάστηκε._ Δίκτυς ὁ Κρής 6.4

 Θεμιστώ, κόρη του Ιψέως, Λαπίθη βασιλέα και της Χλιδανώπης, δεύτερη ή τρίτη σύζυγος του Αθάμα. Παρασυρμένοι από την ζήλια, προσπάθησε να δολοφονήσει τα παιδιά που είχε αποκτήσει ο Αθάμας από προηγούμενους γάμους του, αλλά εξαιτίας αλλαγής στα ρούχα τους σκότωσε αντ’ αυτών, τα δικά της παιδιά και στη συνέχεια αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 1, 4, 243

Θίσβη, όμορφη Βαβυλώνια νύμφη, η οποία αγαπήθηκε από τον Πύραμο. Καθώς τους είχε απαγορευτεί να παντρευτούν, επινόησαν σχέδιο να συναντηθούν μυστικά μια νύχτα. Στη θέα λιονταριού, η Θίσβη τρόμαξε κι έφυγε από το σημείο συνάντησης. Εκεί όμως έπεσε το πέπλο που φορούσε κι έγινε παιχνίδι για την λέαινα που το έσκισε και το λέρωσε με το ματωμένο στόμα της. Όταν το βρήκε ο Πύραμος, σκέφτηκε ότι η Θίσβη θα είχε σκοτωθεί και στην απελπισία του μαχαιρώθηκε. Επιστρέφοντας η Θίσβη και αντικρύζοντας τη σορό του, αυτοκτόνησε.
_ Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 4.212-4

_ Υγίνος, Μύθοι 243

Πέλοπας και Ιπποδάμεια_Αττικός αμφορέας _5ος αι. π.Χ_Βρετανικό μουσείο

Ιπποδάμεια, κόρη του Οινομάου και της Στερόπης, σύζυγος του Πέλοπα. Όταν ο τελευταίος από ερωτικό δεσμό με Νύμφη, απέκτησε τον Χρύσιππο, αυτή αν και με δυσφορία, τον ανέθρεψε σαν δικό της παιδί και όταν μεγάλωσε, έπεισε τον Θυέστη και τον Ατρέα να τον σκοτώσουν. Ο θυμός του Πέλοπα, την οδήγησε στον θάνατο._Υγίνος, Μύθοι 85, 243

Ιλιώνη, η μεγαλύτερη κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, σύζυγος του Πολυμήστορα. Αντάλλαξε τον ίδιο της τον γιό με τον αδελφό της και τον αδελφό της, Πολύδωρο, τον οποίο της είχε δώσει η Εκάβη με το που γεννήθηκε για να τον αναθρέψει σαν παιδί της, ώστε να συνεχιστεί η διαδοχή στην πατρική της οικογένεια. Μηχανορραφώντας με τον Αγαμέμνονα την προδοσία της Τροίας, εξαιτίας του τεχνάσματός της, ο Πολυμήστορας σκότωσε τον γιό του. Μετά την πτώση της πόλης, οι ελπίδες της για την διαδοχή του άντρα της στον θρόνο, εναποτέθηκαν στον Πολύδωρο. Αυτός έλαβε χρησμό, αναντίστοιχο με αυτό που πίστευε ότι θα ήταν κληρονομιά του και όταν η Ιλιώνη του αποκάλυψε την αλήθεια, πήραν εκδίκηση από τον Πολυμήστορα. Αυτή τον τύφλωσε κι εκείνος τον σκότωσε. Ακολούθως η Ιλιώνη αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 243

Ινώ, κόρη του Κάδμου και της Αρμονίας, δεύτερη σύζυγος του Αθάμα. Η ζήλεια της για τα παιδιά από την πρώτη του σύζυγο, την έκανε να επινοήσει την εξής πλεκτάνη για να απαλλαγεί: υπονόμευσε την σπορά και δωροδόκησε τους απεσταλμένους στο μαντείο των Δελφών, να πούν ότι ο χρησμός απαιτούσε ως μόνη σωτηρία από τον λιμό, την θυσία των παιδιών. Η Νεφέλη, η πρώτη σύζυγος, μόλις που πρόλαβε να τα σώσει. Ινώ και Αθάμας, ήταν επίσης ανάδοχοι γονείς του Διονύσου και καθώς η Ινώ απουσίασε καιρό σε Βακχικές τελετές, ο Αθάμας θεωρώντας ότι πέθανε, παντρεύτηκε την Θεμιστώ. Με την επιστροφή της και αφού η Θεμιστώ σκότωσε από λάθος, προσχεδιασμένο από την Ινώ, τα δικά της παιδιά, αντί αυτών της Ινούς, ο Αθάμας τρελάθηκε και σκότωσε το γιό της Λέαρχο. Στη συνέχεια η Ινώ διέφυγε με τον άλλο της γιό, τον Μελικέρτη, και ρίχτηκε μαζί του στη θάλασσα._Υγίνος, Μύθοι 2,4,243

Οιδίιπους και Ιοκάστη_πίνακας του Alexandre Cabanel.

 Ιοκάστη (επίσης γνωστή ως Επικάστη) μητέρα – σύζυγος του Οιδίποδα, η οποία σύμφωνα με μερικούς, κρεμάστηκε όταν έμαθε για την αιμομικτική σχέση της, ενώ σύμφωνα με άλλους μαχαιρώθηκε όταν τα παιδιά της αλληλοσκοτώθηκαν.

_ Όμηρος, Οδύσσεια 11.275-80

_ Σοφοκλής, Οἰδίπους Τύραννος 1264

_ Ευρυπίδης, Φοίνισσαι 1455-60

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.5.8

_ Υγίνος, Μύθοι 243

_ Στάτιος, Θηβαΐδα 11.637-41.

Η θυσία της Ιφιγένειας_πίνακας του François Perrier 17ος αι.

Ιφιγένεια, κόρη του Αγαμέμνονα την οποία η Άρτεμις απαίτησε να θυσιαστεί πριν προλάβουν τα στρατεύματα που συγκεντρώνονταν στην Αυλίδα, να αναχωρήσουν για την Τροία. Σε κάποιες εκδοχές υπερτονίζεται η ανιδιοτελής θυσία της για το καλό της Ελλάδος. Στις περισσότερες αφηγήσεις διασώζεται από την Αρτέμιδα και μεταφέρεται στην Ταυρίδα.

_ Ευρυπίδης, Ιφιγένεια εν Αυλίδι 1375-8

_ Κικέρων, Ερωτήσεις Τυσκυλανές 1.48.117

Καλλιρρόη (1) ανύμφευτη κόρη με καταγωγή από την Καλυδώνα, η οποία δεν ενέδωσε στον έρωτα του Κορέσου, ιερέα του Θεού Διονύσου. Σε αντίποινα ο Διόνυσος καταρράστηκε την πόλη, ωσότου η Καλλιρρόη (ή κάποια άλλη,) αυτοθυσιαζόταν. Ο Κόρεσος εξαιτίας του παραφόρου έρωτά του, αυτοκτόνησε και η Καλλιρρόη παρασυρόμενη από το κουράγιο του, έκοψε τον λαιμό της._ Παυσανίας, Αχαϊκά [7.21.3-5]

Καλλιρρόη (2) κόρη του Λύκου, βασιλέα της Λιβύης, η οποία ερωτεύθηκε τον Διομήδη. Τον βοήθησε να αποφύγει την θυσία από τα χέρια του πατέρα της, αλλά αυτός την εγκατέλειψε και αυτή κρεμάστηκε._ Πλούταρχος, Ηθικά [311B]

Καλυψώ, νύμφη της Οδύσσειας. Με την πατρότητά της να ποικίλει, η αθανασία της φαίνεται να αποκλείει την αυτοκτονία._ Υγίνος, Μύθοι [243]

Κανάκη, θυγατέρα του Αιόλου και της Εναρέτου. Από την αιμομικτική σχέση της με το αδελφό της, Μακαρέα, γεννήθηκε παιδί το οποίο φυγαδεύτηκε μακρυά από το παλάτι, αλλά όταν το αντελήφθει ο Αίολος από το κλάμα του, το άρπαξε και το πέταξε να φαγωθεί από σκυλιά.  Στην συνέχεια απέστειλε ένα ξίφος στην Κανάκη με το οποίο αυτοκτόνησε.

_ Οβίδιος, Ηρωίδες [XI]

_ Πλούταρχος, Ηθικά [312C]

_ Υγίνος, Μύθοι [243]

Κλείτη, θυγατέρα του μάντη Μέροπα και σύζυγος του βασιλέα Κυζίκου. Μετά τον ατυχή θάνατο του συζύγου της από τους Αργοναύτες,  η Κλείτη κρεμάστηκε.

_ Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά [1.1063-104]

_ Ορφικά Αργοναυτικά [595-7]

_ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες [28]

Κλεοπάτρη Ἀλκυόνη, κόρη του Ίδα και της Μάρπησσας, σύζυγος του Μελεάγρου. Όταν η μητέρα του έκαψε τον δαυλό που συμβόλιζε τον χρόνο ζωής του, σύμφωνα με τις Μοίρες, η Κλεοπάτρη αυτοκτόνησε.

_ Όμηρος, Ιλιάδα [ΙΧ’562]

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 1.8.3

_ Υγίνος, Μύθοι 174

 Κορωνίδες:  Μητιόχη, Μενίππη, κόρες του Ωρίωνα οι οποίες συμμορφούμενες με χρησμό, προσέφεραν τον εαυτό τους ώστε να απαλλαγεί η πατρίδα τους από λοιμό και αυτοκτόνησαν χρησιμοποιώντας εργαλεία ύφανσης

_ Ἀντωνῖνος Λιβεράλις, Μεταμορφώσεις  [25]

_ Οβίδιος, Μεταμορφώσεις [13.681-4]

Απουλιανός ερυθρόμορφος κάλυκας που απεικονίζον την Λαοδάμεια_350-340 π.Χ

Λαοδάμεια, κόρη του Ακάστου, σύζυγος του Πρωτεσιλάου. Όταν η σορός του άντρα της επέστρεψε από την Τροία, παρακάλεσε τους θεούς να της χαρίσουν λίγες ώρες να συνομιλήσει μαζί του. Η επιθυμία της εκπληρώθηκε, αλλά με το πλήρωμα του χρόνου γι αυτόν, ρίχτηκε στη φωτιά και κάηκε μαζί του.

_Σέρβιος, Σχόλια στην Αινειάδα 6.447

Ο Υγίνος προσθέτει διαφορετική έκβαση στην ιστορία:

Όταν η Λαοδάμεια, κόρη του Ακάστου, μετά τον θάνατο του ανδρα της πέρασε μαζί του τις τρείς ώρες που είχε ζητήσει από τους θεούς, δεν μπορούσε να συνέλθει από το κλάμα και τη θλίψη. Έτσι, έφτιαξε ένα χάλκινο ομοίωμα του Πρωτεσιλάου, το έβαλε στο δωμάτιό της με το πρόσχημα απόκρυφης τελετής και του αφιερώθηκε. Καθώς ένας υπηρέτης που μετέφερε καρπούς ως προσφορά, κοίταξε από χαραμάδα στην πόρτα της, την είδε να κρατά το είδωλο του Πρωτεσιλάου στην αγκαλιά της και να το φιλάει. Πιστεύοντας πως είχε εραστή, το είπε στον πατέρα της Άκαστο. Εκείνος, αφού όρμησε στο δωμάτιο και είδε το αντίγραφο, αποφασισμένος να βάλει τέλος στο μαρτύριό της, το πήρε μαζί με τις προσφορές και το πέταξε σε φωτιά που άναψε ο ίδιος, αλλά η Λαοδάμεια, μη αντέχοντας τον πόνο, ρίχτηκε κι εκείνη στις φλόγες._Υγίνος, Μύθοι 243

Λαοδίκη, κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, η οποία τρέμοντας στην ιδέα της αιχμαλωσίας από τους Έλληνες, παρακάλεσε επιτυχώς να καταποθεί από τη γή.

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 5.23

_ Κόϊντος ο Σμυρναίος 13.544-51

_ Σχόλια στον Λυκόφρονα τον Χαλκιδέα 495

Λεοντίδες (Πραξιθέα, Θεόπη και Ευβούλη) κόρες του Λεώ, οι οποίες θυσιάστηκαν, σύμφωνα με χρησμό που υποσχόταν λύτρωση της Αθήνας από λιμό.

_ Δημοσθένης, Επιτάφιος Λόγος 60.29

_ Κλαύδιος Αἰλιανός, Ποικίλες Ιστορίες 12.28

Μακαρία, κόρη του Ηρακλή και της Διηάνειρας, η οποία κατέφυγε στην Αθήνα όταν εκδιώχθηκε μαζί με τα αδέλφια της από την Ηράκλεια Τραχίνα. Ευθύς αμέσως, ο θείος τους Ευρυσθέας  κήρυξε πόλεμο στην Αθήνα της οποίας η νίκη προβλεπόταν από χρησμό, μόνο για την περίπτωση που ένα από τα παιδιά του Ηρακλή αυτοθυσιαζόταν. Η Μακαρία συμμορφώθηκε προς αυτόν.

_ Ευρυπίδης, Ἡρακλεῖδαι 528-33

_ Παυσανίας 1.32.6

_ Ζηνόβιος 2.61

Μαίρα, Σκυλίτσα της Ηριγόνης που την οδήγησε στον τάφο του πατέρα της. Αφού αυτή κρεμάστηκε το σκυλί ρίχτηκε σε πηγάδι και σκοτώθηκε._Υγίνος, Ποιητική Αστρονομία 2.4

Ο Δίας χωρίζει τη Μάρπησσα και τον Ίδα από τον Απόλλωνα_ Αττικός ερυθρόμορφος ψυκτήρας _480 π.Χ_Κρατική αρχαιολογική συλλογή Γερμανίας

Μάρπησσα, κόρη του Ευήνου και της Αλκίππης, σύζυγος του Ίδα. Απέκτησαν την Αλκυόνη η οποία παντρεύτηκε τον Μελέαγρο. Οι Διόσκουροι σκότωσαν τον Ίδα, ο Μελέαγρος σκοτώθηκε από την μητέρα του και η Αλκυόνη αυτοκτόνησε. Λέγεται δε ότι η Μάρπησσα αυτοκτόνησε επίσης. _ Παυσανίας 4.2.7

Νέαιρα, ελάχιστα γνωστή γυναίκα της Μυθολογίας, κόρη του Αυτολύκου, η οποία σκοτώθηκε κατόπιν του χαμού του γιού της Ιπποθόου. _Υγίνος, Μύθοι 243

Νίκαια, κόρη του ποτάμιου θεού Σαγγαρίου και της Κυβέλης. Απέκρουσε τον έρωτα του Έρου και του Διονύσου. Ο τελευταίος κατάφερε να την κάνει δική του αφού την μέθυσε και από την ένωσή τους γεννήθηκε η Τελετή. Μετά την γέννησή της η Νίκαια κρεμάστηκε. _ Νόννος ο Πανοπολίτης, Διονυσιακά 16.390-4.

Η δολοφονία των παιδιών της Νιόβης από την Αρτέμιδα και τον Απόλλωνα_πίνακας του Ζακ Λουί Νταβίντ_ Μουσείο Τέχνης Ντάλλας

Νιόβη, στην Λυδική παραλλαγή του γνωστού μύθου, ήταν κόρη του Ασσάωνα και σύζυγος του Φιλλώτου. Κατόπιν διαφωνίας της με την Λητώ για την ομορφιά των παιδιών τους, η δεύτερη φρόντισε ο άντρας της να διαμελιστεί κατά την διάρκεια κυνηγιού. Ο πατέρας της Νιόβης, παθιάστηκε με την κόρη του και όταν αυτή τον απέρριψε, σκότωσε τα παιδιά της στη φωτιά και στην συνέχεια αυτοκτόνησε. Η Νιόβη ρίχτηκε σε γκρεμό. _ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες 33

Ξενοδόκη, ερωμένη του Ηρακλή η οποία μαράζωσε κατά την απουσία του, σε τέτοιο βαθμό που πέθανε. _ Κόνων, Αφηγήσεις 17 (FGrH i. p. 195)

Όχνη, κόρη το Κολωνού. Ερετεύθηκε τον Εύνοστο, γιό του Ελίνου. Όταν αυτός απώθησε τον έρωτά της, τον κατηγόρησε για απόπειρα βιασμού της και τα αδέλφια της τον σκότωσαν. Εκ των υστέρων, η Όχνη κυριευμένη από τύψεις ομολόγησε την ψευδομαρτυρία της και ρίχτηκε σε γκρεμό._Πλούταρχος, Ερωτήσεις (που αφορούν στην Ελλάδα) 40.

H Οινόνη κρατώντας φλογέρα του Πάνα_λεπτομέρεια από σαρκοφάγο_Ρωμαϊκή περίοδος Ανδριανού

Οινώνη, πρώτη σύζυγος του Πάρι, η οποία πληγώθηκε βαθιά όταν αυτός την εγκατέλειψε για την Ελένη. Παρά το ότι είχε υποσχεθεί να τον γιατρέψει εφόσον προέκυπτε η ανάγκη, το αρνήθηκε όταν τον τραυμάτισε ο Φιλοκτήτης. Παρόλο που η αντίστασή της κάμφθηκε, έφθασε στην Τροία πολύ αργά. Κυριευμένη από θλίψη κρεμάστηκε, ή χάθηκε, ή ρίχτηκε στην πυρά της σορού του Πάρι.

_ Λυκόφρων, Αλεξάνδρα 58-68

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.12.6

_ Κόνων, Αφηγήματα 23 (FGrH i. p. 197)

_ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες 4

_ Δίκτυς ὁ Κρής 4.21

_ Κόιντος ο Σμυρναίος 10.467

_ Ἰωάννης Τζέτζης, Σχόλια εις Λυκόφρωνα 61

Οτιονία, Πανδώρα, Πρωτογένεια, κόρες του Ερεχθέα, γνωστές και ως Ερεχθείδες. Εξαιτίας χρησμού που απαιτούσε την θυσία μιας από τις κόρες του, η Οτιονία προσφέρθηκε και οι δύο αδελφές της την ακολούθησαν δέσμιες μεταξύ τους συμφωνίας η οποία είχε προηγηθεί.

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.15.4

_ Κικέρων, Ερωτήσεις Τυσκυλανές 1.48.116-117

Ο Υγίνος υποστηρίζει ότι η πρώτη που αυτοκτόνησε ήταν η Χθονία.

_ Υγίνος, Μύθοι 46

Πελόπεια & Αμφιθέα (σύζυγος του Αδράστου)_340 π.Χ

Πελόπεια, ατυχές μέλος της δυσλειτουργικής οικογένειας του Πέλοπα. Κόρη του Θυέστη, ο οποίος πληροφορήθηκε από χρησμό ότι, ο μόνος τρόπος να εκδικηθεί για τον Ατρέα ήταν μέσω αιμομικτικού απογόνου με την κόρη του. Αργότερα εκείνη, αναγνωρίζοντας τον βιαστή στο πρόσωπο του πατέρα της, πήρε σπαθί και αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 88, 243

Πέρδιξ, αδελφή του Δαιδάλου, μητέρα του Τάλω. Όταν ο Τάλως, γνωστός και ως Κάλως, απείλησε να ξεπεράσει σε δημιουργικότητα τον θείο του, ο Δαίδαλος τον κατακρήμνισε από την Ακρόπολη. Εκείνη, καταλήφθηκε από θλίψη και κρεμάστηκε.

_ Μιχαὴλ Ἀποστόλιος 14.71

_ Σουίδα (Σούδα), Λεξικό, λήμμα Πέρδιξ

Πολυδώρα, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν κόρη του Μελεάγρου και της Κλεοπάτρας, η οποία παντρεύτηκε τον Πρωτεσίλαο και αυτοκτόνησε όταν ο άντρας της σκοτώθηκε._ Παυσανίας 4.2.7

Πολυμήδη, γνωστή και ως Αμφινόμη ή Αλκιμήδη, θυγατέρα του Αυτολύκου, σύζυγος του Αίσονα και μητέρα των Ιάσωνα και Πολυμάχου. Σύμφωνα με κάποιες εκδοχές, αφού ο Πελίας σκότωσε τον Αίσονα, έστειλε ανθρώπους του να δολοφονήσουν την Πολυμήδη και τον Πολύμαχο. Αυτοί, σκότωσαν τον Πολύμαχο στη θέα της μητέρας του η οποία στη συνέχεια έσπευσε στην εστία του Πελία. Τον καταρράστηκε, ενώπιόν του και στη συνέχεια αυτοκτόνησε ποικιλοτρόπως, ανάλογα με τον συγγραφέα.

_ Ψευδο Απολλόδωρος  1.9.27

_ Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.50.2

_ Βαλέριος Φλάκκος, Αργοναυτικά I. 818-26

Πολυξένη, κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, συσχετιζόμενη πολλαπλώς με τον Αχιλλέα. Μεταγενέστερες παραδόσεις αναφέρουν ότι οι δυό τους ήταν ζευγάρι σε σύντομη αλλά έντονη ερωτική σχέση. Όταν ο Πάρις σκότωσε τον Αχιλλέα, λέγεται ότι αυτοκτόνησε στον τάφο του._ Φλάβιος Φιλόστρατος, Vita Apollonii  4.16

Χαρακτική 17ου αι. η οποία απεικονίζει την Σκύλλα (Μεγάρων) να ερωτεύεται τον Μίνωα

Σκύλλα (των Μεγάρων) κόρη του βασιλέα των Μεγάρων Νίσου, ο οποίος ήταν άτρωτος για όσο φύτρωνε στο κεφάλι του μωβ τούφα μαλλιών. Η Σκύλλα ερωτεύθηκε τον εισβολέα Μίνωα και πρόδωσε τον πατέρα της κόβοντας την μαγική του φύτρα. Έτσι θα έχανε τη δύναμή του και ο Μίνωας θα κατελάμβανε την πόλη. Παρά την επιτυχή έκβαση της επιχείρησης, ο Μίνωας όταν πληροφορήθηκε τη σκευωρία της Σκύλλας, απέρριψε τον έρωτά της και αυτή στη συνέχεια ρίχτηκε στη θάλασσα και πνίγηκε._ Υγίνος, Μύθοι 198

Σίδη, νεαρή κόρη που αυτοκτόνησε στον τάφο της μητέρας της αντί του να υποκύψει στις αιμομικτικές ορέξεις του πατέρα της._ Διονύσιος (της Φιλαδελφείας) Περί Πουλιών 1.7

Σειρήνες, τρεις (ή τέσσερις) γλυκύφωνες πλανεύτρες, των οποίων το τραγούδι παρέσερνε στο θάνατο τους περαστικούς. Ο Οδυσσέας, προειδοποιημένος από την Κίρκη, κατάφερε να τους αντισταθεί και αυτές απογοητευμένες από την αποτυχία τους, ρίχτηκαν στη θάλασσα και πνίγηκαν.

_ Ορφικά Αργοναυτικά 1284-90

_ Υγίνος, Μύθοι 141

Ο Οιδίπους ερμηνεύει τον γρίφο στην Σφίγγα

Σφίγγα, θηλυκό τέρας της μυθολογίας, το οποίο τρομοκρατούσε την Θήβα και αυτοκτόνησε όταν  ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμά της.

_ Ψευδο Απολλόδωρος 3.5.8

_ Υγίνος, Μύθοι 67

Σθενέβοια, κόρη του Ιοβάτη και σύζυγος του Προίτου. Όταν ο Βελλεροφόντης αρνήθηκε τις ερωτικές προθέσεις της, τον κατηγόρησε για βιασμό της και σκοτώθηκε.

_ Υγίνος, Μύθοι 57

_ Υγίνος, Μύθοι 243

Υακινθίδες – Αιγληίδα, Ανθηίδα, Λυπαία και Ορθαία,  κόρες του Λακεδαιμόνιου Υακίνθου. Η πατριωτική τους αυτοθυσία, συγχέεται με αυτήν των Ερεχθείδων.

_ Δημοσθένης, Επιτάφιος Λόγος 60.27

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.15.8

_ Σουίδα (Σούδα), Λεξικό, λήμμα Παρθένοι

Υλονόμη, θηλυκός Κένταυρος, σύζυγος του Κενταύρου Κυλλάρου, ο οποίος σκοτώθηκε σε κάποιον γάμο και αυτή έπεσε πάνω στο δόρυ που τον σκότωσε._ Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 12.425-8

Φαίδρα, σύζυγος του Θησέα, θετή μητέρα του Ιππολύτου, η οποία εξαιτίας του θυμού της Αφροδίτης προς τον Ιππόλυτο, ερωτεύθηκε τον θετό της γιό. Όταν αυτός απέρριψε την αγάπη της, εκείνη κρεμάστηκε.

_ Ευρυπίδης, Ιππόλυτος 778

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 1.19

_ Υγίνος, Μύθοι 47, 243

Φυλλίς και Δημοφών_ξυλογραφία 16ου αι.

Φυλλίς, ερωτεύθηκε τον Δημοφώντα στον οποίο ο πατέρας της χάρισε μέρος του βασιλείου του, για τον γάμο τους. Αυτός νοστάλγησε την πατρίδα του και ικετευε να επισκεφθεί την Αθήνα με την υπόσχεση να επιστρέψει σύντομα. Όμως καθυστέρησε τόσο που η Φυλλίς κρεμάστηκε και μεταμορφώθηκε σε άφυλη αμυγδαλιά. (Στις περισσότερες αφηγήσεις αναφέρεται ότι μαράθηκε)

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 6.17

_ Οβίδιος, Ηρωίδες II.226-44

_ Υγίνος, Μύθοι 243

Βιβλιογραφία

●      The Perseus Digital Library (http://www.perseus.tufts.edu) offers online access to many of the following sources, in both Greek or Latin and English.

●      Homer, Iliad and Odyssey, Greek epic poet 8^th c. BCE

●      Herodotus, Histories, Greek historian 5^th c. BCE

●      Greek Tragedians 5^th c. BCE:

●      Aeschylus, Sophocles, Euripides (see catalogue above for play titles)

●      Demosthenes (see catalogue for works used), Greek orator 4^th c. BCE

●      Virgil, Aeneid, Roman epic poet 1^st c. BCE

●      Ovid, Metamorphoses, Roman poet 1^st c. BCE-1^st c. CE

●      Pausanias, Description of Greece, Greek geographer 2^nd c. CE

● Plutarch (see catalogue for works used), Greek philosopher/biographer, 2^nd c. CE

● Antoninus Liberalis, mythographer, 2^nd c. CE, The Metamorphoses of Antoninus Liberalis. A Translation with a Commentary. F. Celoria. Routledge 1992.

●      Pseudo-Apollodorus, mythographer, 1^st c. CE?, Gods and Heroes of the Greeks. The Library of Apollodorus. Tr. M. Simpson. University of Massachusetts Press 1976.

●      Apollonius of Rhodes, poet/scholar, 3^rd c. BCE

●      The Voyage of Argo: The Argonautica. Tr. E.V. Rieu. Penguin Books 1986.

●      Cicero, Roman orator, 1^st c. BCE. Tusculan disputations, with an English translation. Tr. J. E. King. Harvard University Press 1950. Loeb Classical Texts.

●      Dares of Phrygia / Dictys of Crete, supposed participants in the Trojan war, but the actual works were composed in the 2^nd or 3^rd c. CE, The Trojan War. The Chronicles of Dictys of Crete and Dares the Phrygian. Tr. R. M. Frazer, Jr. Indiana University Press 1966.

●      Diodorus of Sicily, historian, 1^st c. BCE, Diodorus of Sicily. Tr. C.H. Oldfather, Harvard University Press 1939. Loeb Classical Texts.

●  Fulgentius, mythographer, 5^th-6^th c. CE, Fulgentius the Mythographer. Tr. L. G. Whitbread. Ohio State University Press 1971.

●      Pseudo-Hyginus, mythographer, 1^st c. BCE?

●    The Myths of Hyginus. Ed. M.Grant. University of Kansas Press 1960.

●      Lycophron, Greek tragic poet/librarian, 4^th c. BCE, Lycophron with an English Translation. Tr. A.W. Mair. Harvard University Press 1969. Loeb Classical Texts.

●      Nonnos, epic poet in Egypt, 6^th c. CE?

●      Dionysiaca. Tr. W.H.D. Rouse. Harvard University Press 1940. Loeb Classical Texts.

●      Ovid (works not on Perseus), Ovid, The Love Poems. Tr. A.D.Melville with Intro and notes by E.J. Kenney. Oxford University Press 1990

●      Ovid. Heroides. Tr. H. Isbell. Penguin Books 1990.

●      Parthenius, Greek poet/mythographer, 1^st c. BCE, Daphnis and Chloe [The Love Romances of Parthenius]. Tr. S. Gaselee, G.P. Putnam’s Sons 1916. Loeb Classical Texts.

●      Pausanias, Greek geographer, 2^nd c. CE, Pausanias Guide to Greece, 2 vols. Tr. P. Levi. Penguin Classics 1971.

●    Quintus of Smyrna, Greek epic poet, 4^th c. CE, Quintus of Smyrna. The War at Troy: What Homer Didn’t Tell. Tr. F. M. Combellack. University of Oklahoma Press 1968.

●    Seneca, Roman tragedian, 1^st c. CE, [Hercules Oetaeus] Seneca’s Tragedies, with an English translation. Tr. Frank Justus Miller. Harvard University Press c1953. Loeb Classical Texts.

●      Statius, Roman poet, 1^st c. CE

●      Statius, Thebaid. Tr. J.H. Mozeley. Harvard University Press 1961. Loeb Classical Texts.

●      Valerius Flaccus, Roman poet, 1^st c. CE, Valerius Flaccus, with an English translation. Tr. J.H. Mozley. Harvard University Press 1936. Loeb Classical Texts.

Works not so readily available in English (Many of these authors are also available via the Thesaurus Linguae Graecae — http://www.tlg.uci.edu)

●      Aelian, Roman philosopher/rhetorician, 2^nd — 3^rd c. CE: Various Narrations — Aeliani De natura animalium, varia historia, epistolae et fragmenta. Porphyrii philosophi de abstinenta et de antro nympharum. Philonis. Paris 1858.

● Apostolius, Proverb writer, 15^th c. CE, Corpus Paroemiographorum Graecorum. Vol. 1 and 2. Edd. E. L. Leutsch and F. G. Schneidewin. Gottingen 1839.

●      Conon, mythographer, 1^st c. BCE — 1^st c. CE

●      Die Fragmente der griechischen Historiker. (FGrH). Ed. Felix Jacoby. E.J. Brill c1986.

●      Dionysius Periegetes, Greek author, 2^nd c. CE?Ixeuticon seu de Aucupio. Ed. A. Garzya. Leipzig 1963.

●      Eustathius, monastic scholar, 12^th c. CE TLG.

●      Flavius Philostratus, philosopher, 2^nd — 3^rd c. CE TLG.

●      Orphica, Argonautica, dates and authors unknown

●      Orphica. accedunt Procli Hymni, hymni magici. Ed. E. Abel. Leipzig 1885.

●      Philochorus, Atthidographer, 4^th c. BCE

●      Die Fragmente der griechischen Historiker. (FGrH). Ed. Felix Jacoby. E.J. Brill, c1986.

●      Plutarch (not all on Perseus): Greek Questions of Plutarch. Ed Halliday. Arno Press 1975; Lesser Parallels. TLG.

●      Scholia, bodies of notes which expound or criticize the works of various authors. TLG.

●      Servius, grammarian/commentator, 4^th c. CE On the Aeneid, Perseus

●      Stephanus of Byzantium, Greek grammarian 6^th c. CE, Stephani Byzantii Ethnicorvm quae svpersvnt. Ed. A. Meineke. Berlin 1849, repr. 1958. Also available on TLG.

●      Suda, Suidas. Suidae lexicon. Editio stereotypa editionis primae 1928-38. Stuttgart 1967-1971 (5 vols). Also available on TLG.

●      Tzetzes, Byzantine polymath, 12^th c. CE

● Zenobius, Proverb writer, 15^th c. CE?, Corpus Paroemiographorum Graecorum. Vol. 1 and 2. Edd E. L. Leutsch and F. G. Schneidewin. Gottingen 1839.

Η αυτοκτονία του Αίαντα _ ερυθρόμορφος κάλυκας – κρατήρας Ετρουσκικού ρυθμού 400-350 π.Χ .

γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς

Δοκίμιο με βάση το πρωτότυπο,

Suicide in Classical Mythology, an Essay – part II: Suicidal Males
by Dr. Elise P. Garrison
Associate Professor of European and Classical Languages and Cultures
History of the Behavioral Sciences, Texas A&M University

Μέρος δεύτερο: Άνδρες αυτόχειρες

Παρά το γεγονός ότι οι σύγχρονοι ερευνητές ερευνούν το παρελθόν, ώστε να αποκαλύψουν τα τελεσιουργά γεγονότα που διαμορφώνουν την στάση μας έναντι της αυτοκτονίας, οι αρχαίοι ομόλογοί τους αντιμετώπιζαν ακριβώς το αντίθετο πρόβλημα. Αυτό σημαίνει ότι οφείλουμε να εγκαταλείψουμε τις σύγχρονες θέσεις μας, αν θέλουμε να αξιολογήσουμε πιο ξεκάθαρα το φαινόμενο των αρχαίων αυτοκτονιών.

Είναι προφανές ότι η σημερινή μας συμπεριφορά απέναντι στην αυτοχειρία, είναι συνονθύλευμα ιδεών που κυμαίνονται από την πολύ συντηρητική άποψη ότι η όποια ζωή είναι ιερή και δεν επιδέχεται συντόμευση ανεξαρτήτως συνθηκών, έως την πλέον φιλελεύθερη οπτική, της κυριαρχίας του ατόμου επί της προσωπικής του ζωής, η οποία δύναται να τερματίζεται εφόσον το βάρος της συνέχισής της γίνει δυσβάσταχτο. Η δε μετριοπαθής άποψη διατείνεται ότι τα παθητικά μέσα τερματισμού της ζωής, μπορούν να γίνουν αποδεκτά κάτω από προσεκτικά ελεγχόμενες συνθήκες.

Ο Edwin S. Shneidman, Αμερικανός επιστήμονας ειδικευμένος σε θέματα αυτοκτονίας ­ θανάτου, πρωτοπόρος στην προσπάθεια αλλαγής στάσης, σε εθνικό επίπεδο, αναφορικά με την αυτοκτονία και την αυτοκτονική συμπεριφορά, παρέχει ευρύ ορισμό για την αυτοκτονία: «Προς το παρόν στον Δυτικό κόσμο, η λέξη αυτοκτονία καταδεικνύει, συνειδητή πράξη αυτοπροκαλούμενου αφανισμού, ο οποίος γίνεται καλύτερα κατανοητός, ως πολυδιάστατη δυσφορία ενδεούς ατόμου, το οποίο προσδιορίζει  το ζήτημα, για το οποίο η αυτοκτονία γίνεται αντιληπτή ως η καλύτερη λύση».

Επειδή αυτός ο ορισμός δεν περιέχει επικρίσεις και αναγνωρίζει ξεκάθαρα τις χρονικές και γεωγραφικές διαστάσεις τις αυτοκτονίας, θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για την προσπάθεια σκιαγράφησης της προσωπικότητας των αυτοκτονικών αρσενικών της μυθολογίας.

Σε αντίθεση με τους σύγχρονους μελετητές των αυτοκτονιών, οι οποίοι βασίζονται σε στατιστικές και ενίοτε προσεγγίζουν το φαινόμενο μέσω της αναπτυξιακής προοπτικής του, το καθήκον του ιστορικού ερευνητή είναι πιο σύνθετο εξαιτίας της φύσης, του φύλου της μυθολογίας και των πηγών αναφοράς στα αυτοκτονικά περιστατικά. Εν τούτοις, τα αρχέτυπα γνωρίσματα που αναδύονται κάποιες φορές, επιτρέπουν τη σύνθεση μετριοπαθών συμπερασμάτων. Για πιο προσωποποιημένα χαρακτηριστικά, καλό θα ήταν να ανατρέξουμε στην προσωπική ιστορία του καθενός από τους πρωταγωνιστές.

Παραστάσεις

Κάποια από τα πιθανά κίνητρα που παρατηρούνται την σύγχρονη εποχή στους άνδρες αυτόχειρες περιλαμβάνουν εχθρικά αντίποινα, εξιλέωση συμπεριφοράς, βαθιά θρησκευτική πίστη, αυτοθυσία στο όνομα ιδανικού, εντιμότητα, αισχύνη ή φόβο ατίμωσης, κίνδυνο αντιποίνων, αίσθημα ευθύνης, συμμόρφωση με φιλοσοφία για την ζωή, βασανισμό, αμφιθυμία, θυμό, τρέλα και θλίψη.

Υπό την προστασία του Ερμή και της Αθηνάς, ο Αίας μεταφέρει το σώμα του νεκρού Αχιλλέα πίσω στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Υψηλοκάμηνος αμφορέας του Αντιμένη_520-510 π.Χ.

Στον κόσμο της Μυθολογίας τα κίνητρα αυτοκτονίας εμπεριέχουν, ντροπή ή φόβο εξευτελισμού, θλίψη, απόρριψη και απελπισία, τρέλα, αυτοθυσία, εκπλήρωση προφητείας, απώλεια πολιτικής ισχύος, οργή και εξαναγκασμό προς κάποιου είδους θεσμοθετημένης αυτοκτονίας. Οπωσδήποτε, τα προσωπικά κίνητρα παραμένουν πολύπλοκα, παρά την όποια προσπάθεια κατηγοριοποίησης, στην προκειμένη περίπτωση μέσω συνεκτικών προτύπων, διαμορφωμένων από τους υπαινιγμούς της πλειοψηφίας των αυθεντικών ιστοριογραφιών και αυτό οφείλουμε να το έχουμε πάντα κατά νου, όπως επίσης και να συνειδητοποιήσουμε ότι στην κάθε απόφαση μπορεί να αντιστοιχούν, περισσότερα από ένα, ενεργά κίνητρα.

Ντροπή και όνειδος

Το πλέον σύνηθες κίνητρο για τους μυθικούς αυτόχειρες είναι η ντροπή ή το όνειδος και πιο εύγλωττη χαρακτηριστική περίπτωση, πράξεων συσχετισμένων άρρηκτα με φιλοσοφικά δομημένη παράσταση ζωής, είναι αυτή του Αίαντος στον οποίο ανήκει το διαφωτιστικό για το ποιόν του ανδρός απόφθεγμα: «Ή καλώς ζην ή καλώς τεθνηκέναι τον ευγενή δει». Πεπεισμένος ότι είχε ζήσει την ζωή ενός ήρωα και ότι αυτός ο κώδικας τιμής είχε αγνοηθεί από τους συμπατριώτες του, με αποτέλεσμα να στέκεται μπροστά τους ντροπιασμένος, ο Αίας ρίχτηκε πάνω στο σπαθί του εχθρού του, Έκτορα.

Η αυτοχειρία του μπορεί να ιδωθεί σαν προσπάθεια ανταπόκρισης στα ιδανικά μιας ηρωικής κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα καταδεικνύει τις επιπτώσεις, σε προσωπικό επίπεδο, των κοινωνικών προτύπων που τείνουν να μεταβληθούν. Οι συμπολίτες του, είχαν απονείμει τα όπλα του Αχιλλέα σε ένδειξη τιμής, όχι σε αυτόν παρ’ ότι θεωρούνταν δεύτερος τη τάξει, αλλά στον Οδυσσέα, χάριν της ρητορικής του και ο Αίας καταλήφθηκε από έχθρα όταν αισθάνθηκε απομονωμένος. Οι συμπολεμιστές του είχαν μόλις αποδεχτεί μια νέα κοινωνία στην οποία η ευστροφία έχρηζε επιβράβευσης παρόμοιας με την πολεμική ανδρεία, αλλά ο Αίας ούτε το έκανε ούτε επρόκειτο ποτέ να δεχτεί μια τέτοια αλλαγή.  Κυριευμένος από θυμό, προσπαθεί να σκοτώσει τους νέους του εχθρούς, Αγαμέμνονα και Μενέλαο. Αντ’ αυτών και κατόπιν παρέμβασης της θεάς Αθηνάς, καταλαμβάνεται από τρέλα και ξεσπά σ’ ένα κοπάδι ζώων. Δυστυχώς όταν ανέκτησε τις αισθήσεις του, θυμός και μίσος δεν είχαν ξεθυμάνει. Μετανιώνει μόνο διότι δεν κατάφερε να σκοτώσει τους εχθρούς του και τώρα ο μόνος αντάξιος τίτλου τιμής τρόπος, που θα παλινόρθωνε ταυτόχρονα την δική του υπόληψη, είναι η αυτοκτονία.

Αυτή η αφήγηση για την ζωή και τον θάνατο του Αίαντα, προκύπτει από την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή, την πλέον περιεκτική αφήγηση της ιστορίας του.  Άλλη εκδοχή, που μας παρέχεται από μεταγενέστερες αναφορές, θέλει τον Αίαντα να είναι άτρωτος σ’ όλο του το σώμα εκτός από ένα, ή δύο σημεία. Περιγράφοντας την σκηνή του θανάτου, ο Αισχύλος, προφανώς μεταφέροντας προλεγόμενα, γράφει ότι στην προσπάθεια του Αίαντα να πέσει στο σπαθί, αυτό αναδιπλώθηκε λυγίζοντας σαν τόξο, μέχρις ότου κάποιο πνεύμα του κατέδειξε το τρωτό σημείο κάτω από την μασχάλη του. Από αυτήν την αφήγηση υποθέτουμε, αν και δεν είμαστε σε θέση να το διατυπώσουμε με βεβαιότητα, ότι τα κίνητρα του Αίαντα ήταν παρόμοια με αυτά που υπαινίσσεται η ιστορία του Σοφοκλή.

Μύρρα και Κινύρας

Πράξεις ντροπής στις οποίες συμμετείχαν οι κόρες τους, οδήγησαν τέσσερις πατέρες στην αυτοχειρία. Τρείς από αυτούς, Κινύρας, Κλύμενος και Βαλέριος, χωρίς να το γνωρίζουν διέπραξαν αιμομιξία με τις θυγατέρες τους και με την αποκάλυψη της αλήθειας σκοτώθηκαν. Ο Νυκτέας, εξοργισμένος με την κόρη του για την οφειλόμενη στον Δία εγκυμοσύνη της, προκάλεσε την φυγή της και στην συνέχεια αυτοκτόνησε. Στις δύο αυτές περιπτώσεις αιμομιξίας, οι πατέρες πρωταγωνίστησαν ακούσια και βεβαίως τρομοκρατήθηκαν από το γεγονός.

Χαρακτηριστική χροιά της αιμομιξίας είναι ότι πρόκειται για πράξη σεξουαλικής κακοποίησης, η οποία συνήθως διαπράττεται σε βάρος νεαρών ατόμων, από κάποιον ενήλικα, άνδρα ή γυναίκα. Στις περιπτώσεις που εξετάζονται εδώ, μπορούμε να διακρίνουμε τις τυπικές Ελληνικές τάσεις πατριαρχισμού και μισογυνισμού, οι οποίες αφαιρούν το φταίξιμο από τον πατέρα, περιγράφοντας την κόρη ως αρχικό αίτιο. Παρόλο που τα κορίτσια παραμένουν θύματα στις ιστορίες αυτές, είναι ωστόσο δέσμιες δικών τους ψυχικών και σεξουαλικών ορμών και όχι κάποιου ιδιοτελούς αρσενικού. Στην αφήγηση για τον Νυκτέα, η κόρη προσλαμβάνει πιο τρομακτική όψη καθώς σερβίρει τον απόγονο ως δείπνο στον πατέρα της, εμφατικά δε προς την αθωότητα του πατρός, οι ιστορίες συνάπτονται με τις αυτοκτονίες τους.

Σιλβανός

Εξίσου ενδιαφέρον είναι ότι, σε τρείς από τις περιπτώσεις, έρχονται στον κόσμο σημαντικοί απόγονοι όπως ο Άδωνις, αγαπημένος της Αφροδίτης, γιός του Κινύρα, ο Σιλβανός, Ρωμαϊκή θεότητα του αγρού γιός του Βαλέριου και οι Αμφίονας και Ζήθος, γιοί του Δία, θεμελιωτές των πρώτων τειχών της επτάπυλης Θήβας. Παρόλο που ίσως αναμενόταν οι αιμομικτικοί απόγονοι να είναι κατά κάποιον τρόπο κοινωνικά έκπτωτοι, τουναντίον τους αποδίδονται ιδιαίτερες θέσεις. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, στο μέτρο που ο πατέρας θεωρείται άμεμπτος κατά την τέλεση της αιμομικτικής πράξης, απαλείφεται και η ενοχή των απογόνων, οι οποίοι, άνδρες στο σύνολό τους, περιβλήθηκαν από την μυθολογία με την αύρα κάποιας σπουδαίας υπόστασης.  Στην περίπτωση του Νυκτέα που ο γόνοι δεν είναι προϊόντα αιμομιξίας, το γεγονός της αυτοκτονίας απορρέει περισσότερο από το οδυνηρό συναίσθημα που ακολουθεί την ποινή της κόρης για την οποία ντρεπόταν. Η τιμωρία του την οδήγησε στην εξορία και ο αποχωρισμός τους στην απώλεια ορισμού του εαυτού του. Ο Νυκτέας αισθάνεται τον διαχωρισμό τους τόσο έντονα που η αυτοκτονία φαντάζει μονόδρομος γι’ αυτόν.

Οιδίιπους και Ιοκάστη_πίνακας του Alexandre Cabanel.

Ένα άλλο παράδειγμα, αισθήματος ντροπής κατόπιν επίγνωσης αιμομικτικού επεισοδίου μεταξύ μητέρας και γιού, είναι αυτό της Ιοκάστης και του Οιδίποδα. Στην πλειοψηφία των εκδοχών, ο Οιδίπους τυφλώνεται και δεν αυτοκτονεί, αλλά σύμφωνα με τον Υγίνο, την τύφλωση διαδέχεται ο θάνατος. Παρομοίως, σχέση αιμομιξίας μεταξύ αδελφού και αδελφής, οδηγεί στην κατακραυγή και την αυτοκτονία, όπως μας πληροφορεί η ιστορία του Μακαρέα. Μια κοινότυπη αιτία ντροπής, περιγράφεται στην ιστορία του Βρωτέα, ο οποίος λέγεται ότι κάηκε επειδή ντρεπόταν για την άσχημη φυσική του κατάσταση. Ενδιαφέρων παρουσιάζει η περίπτωση του Καινέα. Έχοντας αρχίσει τη ζωή του ως γυναίκα, Καινίς, ικέτευε τον Ποσειδώνα να τον κάνει άνδρα μετά τον βιασμό της από αυτόν, ώστε να πάψει να αισθάνεται την αισχύνη του γεγονότος. Σύμφωνα με τον Υγίνο, η αλλαγή του φύλου δεν ανακούφισε από την ντροπή και ο Καινέας σκοτώθηκε.

Θλίψη, απελπισία ή απόρριψη

Όταν οι πατέρες χάνουν το παιδί τους, ο πόνος συχνά είναι δυσβάσταχτος και αυτοκτονούν: ο Αιγέας θεωρώντας τον Θησέα νεκρό, ρίχτηκε στη θάλασσα, ο Αμφίονας παντρεμένος με την Νιόβη υπερηφανευόταν για το ότι απέκτησε δεκατέσσερα παιδιά, με τον χαμό των οποίων μαχαιρώθηκε και ο Ιάσωνας, αφού η Μήδεια σκότωσε τα παιδιά τους, κάποια αφήγηση τον θέλει να αυτοκτονεί.

Αμφίων και Ζήθος. Ανάγλυφο στο Palazzo Spada της Ρώμης.

Ο Θουκυδίδης στον επικήδειο του Περικλή, υπογραμμίζει το γεγονός ότι τα παιδιά που προηγούνται των γονέων τους στο θάνατο αντιβαίνει την ακολουθία της φύσης. Η σειρά του σύμπαντος διαταράσσεται και την ανωμαλία αυτή μπορεί να συνοδεύει η αποδόμηση της αυτεπίγνωσης. Το αφύσικο της απώλειας, είναι πιθανό να παράγει βαθύτερη θλίψη και σε συνδυασμό με τον λιγότερο χρόνο που έχει στη διάθεσή του ο γονιός για ν΄ ανακάμψει, μπορεί να συντελέσει στην αυτοκτονία του. Στα παρουσιαζόμενα παραδείγματα από την Κλασσική Μυθολογία, οι πατέρες υποφέρουν τα μέγιστα, φτάνοντας στο σημείο να αφαιρέσουν οι ίδιοι τις ζωές τους, παρόλο που αυτό, όπως άλλωστε συμβαίνει συχνά, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα οι ιστορικές πηγές της αρχαιότητος να εναρμονίζονται περισσότερο με τα δεινά των ανδρών παρά των γυναικών. Σε αντίθεση δε με τους πατέρες που αυτοκτονούν από ντροπή για τις κόρες τους (βλ. παραπάνω) αυτοί το κάνουν από θλίψη για τον χαμό των γιών τους.

Επιπλέον ισχυρή πηγή λύπης είναι η απώλεια ερωμένου, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τις ιστορίες για τον Ορφέα και τον Πύραμο. Στο προηγούμενο δοκίμιο για τις μυθικές αυτόχειρες της ελληνικής και Ρωμαϊκής μυθολογίας, καταδείχτηκε ότι η απώλεια αγαπημένου αρσενικού είναι κοινότυπη αιτία για τις αυτοκτονίες των γυναικών, οι οποίες αυτοπροσδιορίζονται σε σχέση με τους άντρες της ζωής τους, είτε πρόκειται για τον πατέρα τους, είτε για τους αδελφούς, γιούς ή εραστές. Αντιθέτως, αυτή η συμπεριφορά δεν απαντάται στους άνδρες του αρχαίου κόσμου.

Στάσεις απέναντι στον έρωτα, ασχέτως της ετεροφυλοφιλικής, ομοφυλοφιλικής ή ομοερωτικής φύσης τους, ήταν περίπλοκες κατά την αρχαιότητα, και ο καθένας, όπως για παράδειγμα ο Ρωμαίος νομικός Κικέρων, δεν μπορούσε να συγκρατήσει τις αντιφατικές απόψεις του γι’ αυτές. Ωστόσο είναι σαφές ότι, η επικρατέστερη άποψη για την ερωτική αγάπη, ήταν αυτή ενός είδους μανίας σταλμένης από την Αφροδίτη, στην οποία ήταν αδύνατον να αντισταθεί κανείς, κάτι που την καθιστά αντώνυμη της σημαντικής έννοιας της σωφροσύνης, η οποία μπορεί επαρκώς να μεταφραστεί ως εγκράτεια, παρά την αυξητική επίδραση στο νόημα της πρώτης και κατά συνέπεια, όταν ένας άνδρας υποκύπτει στον έρωτα σε βάρος της σύνεσής του, μπορεί να οδηγηθεί σε αυτοαπέχθεια, εφόσον απορριφθεί από τον εραστή του και να γίνει αυτοκτονικός. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, οι άνδρες κατά κάποιο τρόπο παρερμήνευσαν τα γεγονότα που συντέλεσαν τα μέγιστα στην απώλεια του αγαπημένου τους και έβαλαν τέλος στη ζωή τους.

Ο Νάρκισσος όπως απεικονίζεται από τον Caravaggio να ατενίζει το είδωλό του στο νερό.

Περίπλοκη ομοφυλοφιλική ιστορία αγάπης που οδήγησε σε διπλή αυτοκτονία, είναι αυτή του Ναρκίσσου με τον Αμεινία. Ο Νάρκισσος, το σύμβολο της αυταρέσκειας, αρνήθηκε τις ερωτοτροπίες του Αμεινία ό οποίος σε απελπισία σκοτώνεται και καταριέται τον Νάρκισσο. Ο τελευταίος, με την σειρά του, αισθανόμενος δυσφορία από τον εξευτελισμό που του προκάλεσε ο Αμεινίας, μετουσιώνεται σε παράδειγμα αυτοαπέχθειας και αυτοκτονεί.

Ο Αλθαιμένης, αν και προσπαθούσε να αποφύγει χρησμό σύμφωνα με τον οποίο ένα από τα τέσσερα παιδιά θα σκότωνε τον πατέρα τους, τον πραγμάτωσε δίχως να το γνωρίζει. Όταν αντιλήφθηκε ότι είχε σκοτώσει τον πατέρα του, ικέτευσε επιτυχώς να ανοίξει η γη να τον καταπιεί. Παρόλο που η πατροκτονία είναι κοινό θέμα στην Κλασσική Μυθολογία, όπως και η προσπάθεια των θνητών να αποφύγουν κάπως τα προλεγόμενα των χρησμών, ο συνδυασμός των δύο κινήτρων οδηγεί σε σκανδαλώδη, αν όχι υποβλητική αυτοχειρία.

Τρέλα

Στον αρχαίο κόσμο η επικρατούσα άποψη για την παραφροσύνη ή την τρέλα ήταν ότι επρόκειτο για ιερή ασθένεια που συχνά έπληττε τα θύματά της, εξαιτίας κάποιας διάδρασής τους με τους θεούς ή τους εκπροσώπους αυτών. Ο Διόνυσος, πάνω απ’ όλους τους θεούς, οδηγεί στην τρέλα αυτούς που αποτυγχάνουν να αποδεχτούν είτε τον ίδιο, είτε τους ακολούθους του.

Τέτοια είναι η περίπτωση των Βούτη και Λυκούργου, κατά την οποία αμφότεροι κατελήφθησαν από μανία σταλμένη από τον Διόνυσο και στην συνέχεια αυτοκτόνησαν. Παρομοίως ο Βροτέας δεν κατάφερε να τιμήσει την Αρτέμιδα, η οποία τον έκανε να πιστέψει ότι είναι άτρωτος στη φωτιά και σαν από ειρωνεία της τύχης,  σκοτώθηκε όταν ρίχτηκε σ᾽ αυτήν. Στην περίπτωση του Άττη, γιού της Άγδιστης, οι θεοί έντρομοι από τον αυτο ευνουχισμό του, προκάλεσαν το γιό της να πράξει το ίδιο και να πεθάνει. Η παραφροσύνη του Ακάμα προκλήθηκε από τον εραστή του, ο οποίος προκειμένου να μην τον χάσει, του έδωσε ένα κουτί, αποσπώντας την υπόσχεσή του να το ανοίξει, παρά μόνον όταν θα ήταν αποφασισμένος να μην ξαναγυρίσει. Όταν αυτός το άνοιξε κατά λάθος, τρελάθηκε βλέποντας το περιεχόμενό του και φεύγοντας αλλόφρων με το άλογό του,  έπεσε και σκοτώθηκε πάνω στο ίδιο του το ξίφος.

Ο υπαινιγμός σε όλες αυτές τις ιστορίες είναι ότι, ενώ τα θύματα είναι διανοητικά ανίκανα, δεν ευθύνονται για τις αυτοκαταστροφικές πράξεις τους, παρόλο που είναι υπόλογοι των πράξεων που προκάλεσαν την εκδήλωση της τρέλας σε αυτούς.

Αυτοθυσία

Το μαρτύριο είναι ένα φαινόμενο καλά γνωστό με το πέρασμα των αιώνων σε όλες τις κοινωνίες και συμβαίνει όταν ομάδες ή μεμονωμένα άτομα θέτουν θρησκευτικά ή και πατριωτικά καθήκοντα σε προτεραιότητα έναντι αυτών που αφορούν στο άτομό τους.

Κόδρος σε μια ερυθρόμορφη αττική κύπελλο από Μπολόνια

Από την προδοσία των ατομικών ή κοινών πεποιθήσεων, αυτά τα πρόσωπα επιλέγουν το θάνατο, είτε από το ίδιο τους το χέρι είτε εκούσια από το χέρι κάποιου άλλου. Πρόκειται για απαράμιλλη πράξη αλτρουισμού η οποία συχνά αναλαμβάνεται για την διαφύλαξη ή προώθηση της θρησκευτικής ή πολιτικής πίστης του μάρτυρα. Σε πολιτισμούς όπως της αρχαίας Ελλάδος, όπου δεν υπήρχε σαφής διαχωρισμός πολιτείας και εκκλησίας, δύο περιστατικά αυτοκτονικής αυτοθυσίας, του Κόδρου και του Μενοικέα, εμπλέκουν το θάνατο ενός προσώπου στην εξασφάλιση της επέκτασης και πολιτικής εξουσίας της πόλης τους. Και στα δύο περιστατικά, οι θεοί μέσω χρησμών ουσιαστικά απαίτησαν αυτούς τους θανάτους.  Στις άλλες δύο περιστάσεις, του Μενεστράτου και του Κορέσου, η επιθυμία της προστασίας των εραστών τους κινητοποιεί την αυτοθυσία τους, η οποία προσλαμβάνει ως προστιθέμενη αξία, την άρση μιας ευρύτερης κοινωνικής απειλής.  Στην ιστορία δύο άλλων ανδρών, που αυτοκτόνησαν συμμορφούμενοι σε χρησμό, του βασιλέας Αδράστου και του γιού του Ιπονόου, δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια την αιτία που η προφητεία αξίωνε το θάνατό τους, αλλά θα ήταν ασφαλής η υπόθεση του συσχετισμού του με την συνέχιση της πόλης τους, το Άργος.

Ο Κόδρος ήταν βασιλέας των Αθηνών. Είχε προ λεχθεί ότι η πόλη θα επικρατούσε του εχθρού της, εφόσον σκοτωνόταν ο βασιλέας. Ακολούθως, μεταμφιέστηκε, παρεισέφρησε στο εχθρικό στρατόπεδο, προκάλεσε αναταραχή και σκοτώθηκε μέσα σε αυτή. Ο Μενοικέας, επίγονος των Σπαρτών στις Θήβες, όταν προβλέφθηκε ότι η πόλη θα εξακολουθούσε να υπάρχει, μόνον αν ένας από τους Σπαρτούς θυσιαζόταν, τότε αυτός δίχως να διστάσει, αυτοκτόνησε.

Η γέννηση του Άδωνι, Marcantonio Franceschini, 1690

Συχνά συσχετίζουμε την αντίληψη του μαρτυρίου, με την πίστη ότι υπάρχει κάτι καλύτερο πέραν της ανθρώπινης ύπαρξης. Αναμφισβήτητα, τέτοια είναι η περίπτωση των μαρτύρων του Χριστιανισμού, οι οποίοι σαν τους Ιάπωνες πολεμιστές σαμουράι διαπράττουν σεπούκου (seppuku ή χαρακίρι=τελετουργική αυτοκτονία που υπαγόρευε ο κώδικας τιμής των πολεμιστών, γνωστός και ως Μπουσίντο, Bushido) ή αυτή των αυτοχθόνων Αμερικανών στρατιωτών ­ σκύλων (Native American dog soldiers, οι οποίοι λέγεται ότι κυριολεκτικά καρφώνονταν στο σημείο του εδάφους που επέλεγαν, μέσω ασυνήθους στάσης ισχιακής προβολής, χρησιμοποιώντας ένα από τα τρία ιερά δόρατα που είχαν κατά παράδοση μαζί τους στα πεδία των μαχών)  ονομαστών για την θηριώδη μαχητική τους ικανότητα από αμυντική ή επιθετική θέση, βασισμένη στην ανταμοιβή που θα τους απέφερε η σκληρή δοκιμασία. Από τον Patrick Henry, στους προσφάτους τρομοκράτες βομβιστές αυτοκτονίας, οι άνθρωποι εξακολουθούν να θεωρούν ότι κάποια αίτια ξεπερνούν τους εαυτούς τους, ασχέτως της ορθότητός τους.

Οι υποθέσεις των αρχαίων Ελλήνων, είναι κάπως διαφορετικές στην απόδοση ελάχιστης σημασίας στα γεγονότα που ακολουθούν την τέλεση  της απονενοημένης πράξης και αφορούν στον αυτόχειρα. Βέβαια οι Κόδρος και Μενοικέας τιμήθηκαν, αλλά ωστόσο η έμφαση δόθηκε στην διατήρηση της πολιτείας.

Ο αλτρουισμός του Μενεστράτου είναι περισσότερο αυτοτροφοδοτούμενος, αν και η ιστορία συμπορεύεται με την ανάγκη θυσίας ανθρώπου στο όνομα του Δράκοντα Θεσπιακού. Όταν ο κλήρος πέφτει στην ερωμένη του, σοφίζεται τρόπο να την σώσει και να σκοτώσει τον δράκο. Χάνει την ζωή του στην προσπάθεια, αλλά η πράξη του όπως και οι δύο προηγούμενες, παρέχει προστασία και συνέχεια στην πόλη του. Η ιστορία του Κορέσου είναι παρόμοια. Καθώς ο έρωτάς του δεν βρήκε ανταπόκριση, προσευχήθηκε για βοήθεια στον Διόνυσο. Εκείνος, απέστειλε τρέλα στους συμπολίτες του, οι οποίοι θα απαλλάσσονταν με την θυσία της ερωμένης του Κορέσου, Καλλιρρόης. Παραπαίοντας, στον τόπο της θυσίας έστρεψε το μαχαίρι στον εαυτό του και απελευθερώθηκε από τον πόνο της απόρριψης, την ίδια ώρα που η παραφροσύνη εγκατέλειπε την πόλη.

Απώλεια πολιτικής ισχύος

Ενδέχεται να μπορούμε να εξετάσουμε αυτό το κίνητρο, ως το αντίθετο της αλτρουιστικής αυτοθυσίας. Σε δύο περιπτώσεις, χάνοντας την εξουσία τους, βασιλείς αυτοκτονούν. Ο Νίσος, βασιλεύς των Μεγαρέων, έμελλε να βασιλεύσει για όσο διατηρούσε την μωβ φύτρα μαλλιών του. Αφού προδόθηκε από την κόρη του, η οποία την έκοψε, σκοτώθηκε. Ο Άγριος, βασιλέας της Καλυδώνας, αφού εκθρονίστηκε και εξορίστηκε, αυτοκτόνησε. Αμφότερες οι περιπτώσεις θα μπορούσαν να εμπίπτουν στην κατηγορία της εγωιστικής αυτοχειρίας (Egoistic suicide) κατά τον Ντιρκέμ, όπου οι προσωπικές ανάγκες τίθενται υπεράνω κάθε άλλου ενδιαφέροντος.

Οργή

Ο θυμός, είναι συναισθηματική ή συνειδητή εσωτερική κατάσταση η οποία μπορεί να αποκρίνεται στην προσβολή της υπερηφάνειας, την απογοήτευση ή τον τραυματισμό της προσωπικότητας. Είναι τρόπος να κατηγορηθεί κάποιος άλλος για λάθη ή παραλείψεις δικές μας, όπως και να χειραγωγηθούν ή επισκιασθούν συναισθήματα αλλότριων καταστάσεων. Απογοήτευση (συναισθηματική ανατροπή) μπορεί να επέλθει όταν κάτι σχετίζεται με την κατάκτηση επιθυμητού ή αναμενόμενου στόχου, μπορεί δε αυτός να είναι υλικός (αποτυχία σε επένδυση) φυσικός αυτοπεριορισμός (τύφλωση εξαιτίας διαβήτη) θέμα προσωπικών επιλογών (αποτυγχάνω στις εξετάσεις) πράξεις άλλων (προσδοκίες δασκάλων ή οικογενειακές) κίνητρα άλλων (απάτη για αυτοεξυπηρετούμενο σκοπό) ή κοινωνική αδικία (γεννημένος σε αδιέξοδη φτώχεια). Αν η οργή είναι αρκετά έντονη, μπορεί να οδηγήσει σε βίαια υβριστική επίθεση, είτε προς την προσλαμβανόμενη ως εξωτερική πηγή της, είτε προς το ίδιο το άτομο.

Ορφέας και Ευρυδίκη

Υπάρχουν τρείς καταγεγραμμένες υποθέσεις ανδρών της μυθολογίας οι οποίοι αυτοκτονούν ευρισκόμενοι σε θυμική κατάσταση. Ο Αίμων αποτελεί παράδειγμα κάποιου του οποίου ο θυμός προς τον πατέρα του, εξαιτίας του τρόπου που φέρθηκε στην Αντιγόνη, μνηστή του Αίμωνα, επέφερε την βίαιη προσπάθεια θανάτωσής του, με την αποτυχία της οποίας έστρεψε το όπλο στον εαυτό του. Ο Εύηνος γίνεται παράδειγμα για τις περιπτώσεις που οργή και θλίψη οδηγούν σε αυτοχειρία. Όταν η κόρη του απήχθη από τον Ίδα, τους κατεδίωξε προσπαθώντας ανεπιτυχώς να την πάρει πίσω και κυριευμένος από τα συναισθήματα αυτά, έσφαξε τα άλογά του και πνίγηκε. Στις περισσότερες εκδοχές, ο Ηρακλής δίνει εντολή να κατασκευαστεί ικρίωμα πυράς, ανεβαίνει επάνω σε αυτό και κάποιος άλλος την ανάβει. Στο Υγίνο, ωστόσο, μας φανερώνεται ότι πηδά πάνω σε ήδη φλεγόμενο ξύλινο πύργο, σαφώς εξοργισμένος με την σύζυγό του, Διηάνειρα, επειδή του έστειλε τον δηλητηριασμένο χιτώνα που επέσπευσε την αυτοκτονία του.

Εξαναγκασμός σε αυτοχειρία

Στο βαθμό που πραγματικά αντιστοιχεί σε εκτέλεση, ο Πελίας, θείος του Ιάσωνα, αναγκάζει τον Αίσωνα, πατέρα του Ιάσωνα, να αυτοκτονήσει. Ο Αίσωνας πραγματώνει τον θάνατό του, πίνοντας αίμα ταύρου. Όπως καταδεικνύει ο Van Hoof, στον μύθο, ο μόνος που χρησιμοποιεί το αινιγματικό αυτό δηλητήριο είναι ο Αίσων και παρά το γεγονός ότι ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος πίστευε ότι είναι δηλητηριώδης, στην πραγματικότητα δεν είναι.

Μέθοδοι

Για τις τριάντα τέσσερεις περιπτώσεις αυτοκτονίας ανδρών της μυθολογίας, οι μέθοδοι είναι περιορισμένοι. Σε έντεκα από αυτές, ο πραγματικός τρόπος θανάτωσης είναι απροσδιόριστος και δεν θα ήταν επωφελές να προβούμε σε εικασίες. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι απουσιάζουν περιπτώσεις αυτοχειρίας μέσω απαγχονισμού, προτιμητέος τρόπος θανάτου για την πλειοψηφία των γυναικείων αυτοκτονιών στην μυθολογία.

Στις περιπτώσεις όπου ο τρόπος αποσαφηνίζεται, συνιστά κοινοτυπία η επιλογή της λεπίδος, είτε μαχαιριού, είτε ξίφους. Αυτά τα μέσα θα πρέπει να ήταν άμεσα διαθέσιμα στους άνδρες και στο μέτρο που ένα ξίφος ή μαχαίρι αποτελεί μέρος της καθημερινής δραστηριότητας των ανδρών, δεν αποτελεί έκπληξη ότι εννέα από αυτούς, οργισμένοι ή θλιμμένοι, θα επέλεγαν αυτόν τον τρόπο αυτοκαταστροφής. Ενδεχομένως πιο εντυπωσιακό, είναι το γεγονός ότι δέκα αρσενικοί σκοτώθηκαν μέσω άλματος, σε φωτιά σε πέντε περιπτώσεις στο νερό σε τέσσερις και στο έδαφος από κάποιο ύψος, σε μία.

Έχουν καταγραφεί από μια περίπτωση στην κάθε μέθοδο, όπως η κατάποση από την γη, ο ευνουχισμός, η πόση αίματος ταύρου και η καταβρόχθιση από δράκο. Σύμφωνα με τον γενικό χαρακτήρα της αυτοχειρίας κατά την αρχαιότητα, τα πιο δημοφιλή μέσα επιλέχθηκαν για την αποτελεσματικότητά τους στην πράξη.

Συμπεράσματα

Ενδιαφέρον να υπογραμμιστεί ότι, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτοκτονίας ανεξαρτήτως φύλου, είναι απροσδιόριστα τα μέσα που χρησιμοποιούνται. Άποψη του γράφοντος είναι ότι μέσω αυτού του γεγονότος, επισημαίνεται το μικρό ενδιαφέρον των αρχαίων συγγραφέων για την πτυχή αυτή, της οποίας αποφεύγουν τη χρήση τόσο ως μέσο προσδιορισμού τάσεων που εκδηλώνονται σε ηλικιακές ή φυλετικές ομάδες, όσο και στα κίνητρα που οδηγούν στην κρίσιμη αυτή απόφαση.

Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η ταύτιση αμφότερων των φύλων, σε πολλά από τα κίνητρα που διαφαίνονται στα αφηγήματα και αφορούν σε ομάδες ανάλογα με την ηλικία (νέοι – νέες) ή τον οικογενειακό δεσμό (πατέρας ­ γιός, πατέρας ­ κόρη, μητέρα γιός, μητέρα ­ κόρη κ.λπ.) Αν και κάποιο μοτίβο κάνει αισθητή την παρουσία του, στις υποθέσεις  γυναικών που αυτοκτονούν εξαιτίας επιδεινούμενης σχέσης τους με άνδρα, το ίδιο πρόβλημα στις σχέσεις ετεροφυλοφιλικές, ή ομοφυλοφιλικές, ή ενδοοικογενειακές, απαντάται και σε αυτοχειρίες αντρών.  Μπορεί να μην φαίνεται ως κυρίαρχο ανδρικό ζήτημα, αλλά σίγουρα ο τρόπος που ένας άντρας αντιλαμβάνεται τον περίγυρό του, παίζει σημαντικό ρόλο στα κίνητρα ενός οικειοθελούς θανάτου.

Από τα αποδεικτικά στοιχεία που προβάλλει η κλασική μυθολογία φαίνεται ξεκάθαρα ότι τουλάχιστον στα παραδοσιακά μυθογραφήματα, αυτοκτόνησαν περισσότερες γυναίκες απ’ ότι άνδρες. Ωστόσο όπως πάντα είναι απαραίτητο να συνυπολογισθούν οι αδυναμίες των αποδεικτικών στοιχείων και η ποικιλότροπη απόδοση των αρχικών αφηγήσεων. Δεδομένων αυτών θα ήταν παρακινδυνευμένη η παρέκταση των αναφορών σε ολοκλήρωση γενικευμένου συμπεράσματος αναφορικά με την αρχαία κοινωνία.

Κατάλογος αυτοχείρων ανδρών της Ελληνικής Μυθολογίας

Άγριος, βασιλέας της Καλυδώνας, του οποίου οι γιοί εκθρόνησαν τον αδελφό του, Οινέα και παρέδωσαν το βασίλειο στον πατέρα τους. Αργότερα ο εγγονός του Οινέα, Διομήδης, τον εκδικήθηκε, σκοτώνοντας κάποιους (ή όλους) από τους γιούς του και εξοστρακίζοντας τον ίδιο, ο οποίος στη συνέχεια αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 175, 242

Αγχίσης, Άλλοι ισχυρίζονται ότι πέθανε στην εξορία και άλλοι ότι αυτοκτόνησε.

_Γάιος Ιούλιος Υγίνος «Ιστορίες» 94

_Βιργίλιος «Αινειάδα»3.709.

Άγχουρος, Υιός του Μίδα ο οποίος ιππεύοντας το άλογό του χάθηκε στην άβυσσο και κατόπιν η γη έκλεισε. _Πλούταρχος PS.5.

Άδραστος, βασιλέας του Άργους και ένας από τους Επτά επί Θήβαις, ο οποίος αργότερα, μαζί με τον γιό του Ιππόνοο, ρίχτηκε στη φωτιά ανταποκρινόμενος σε χρησμό του Απόλλωνα._ Υγίνος, Μύθοι 242

Η αυτοκτονία του Αίαντα Crispijn van de Passe γκραβούρα Άμστερνταμ, Rijksmuseum

Αίας, γιός του Τελαμώνα, γενναίος Έλληνας ήρωας του Τρωικού Πολέμου, η ικανότητα του οποίου μπορούσε να συγκριθεί μόνο με αυτή του Αχιλλέα. Όταν μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, τα όπλα του δόθηκαν στον Οδυσσέα αντί σε εκείνον, θύμωσε τόσο πολύ που θέλησε να σκοτώσει τους αρχηγούς των Ελλήνων. Καταλήφθηκε από μανία σταλμένη από την Αθηνά και αντί αυτών, σφαγίασε κοπάδι ζώων. Όταν συνήλθε, ντροπιασμένος, έπεσε πάνω στο σπαθί του Έκτορα και σκοτώθηκε.

_ Σοφοκλής, Αίας 864-5

_ Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 389-93

_ Υγίνος, Μύθοι 107, 242

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 5.6-7

_ Σχόλια στον Αίαντα του Σοφοκλή 833

_ Σχόλια στον Λυκόφρονα 455ff

Αιγέας, βασιλέας των Αθηνών, πατέρας του Θησέα, ο οποίος, είτε κατέπεσε από την Ακρόπολη, είτε ρίχτηκε στη θάλασσα που τώρα αποκαλείται Αιγαίο, όταν ο Θησέας επιστρέφοντας από την Κρήτη δεν άλλαξε τα πανιά στο πλοίο του σε προαγγελία της νίκης του και θεωρήθηκε νεκρός.

_ Υγίνος. Μύθοι 43, 242

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 1.10

_ Πλούταρχος, Η Ζωή του Θησέα 22.1

_ Παυσανίας 1.22.5

_ Σέρβιος, Σχόλια στην Αινειάδα 3.74

Αίμων ή Αίμονας, γιός του Κρέοντα και της Ευρυδίκης, ο οποίος έχοντας αποτύχει να δολοφονήσει τον πατέρα του, έστρεψε το μαχαίρι στον εαυτό του και σκοτώθηκε.

_ Σοφοκλής, Αντιγόνη 1175-7
_ Υγίνος, Μύθοι 72

Αίσακος, Γιος του Πριάμου ο οποίος συγκαταλέγεται μεταξύ των Μάντεων. Έπεσε στη θάλασσα και η Τηθύς τον μεταμόρφωσε σε θαλασσοπούλι _Απολλόδωρος 3.12.5 – Οβίδιος «Μεταμόρφωση» 750 ff.

Αίσων, πατέρας του Ιάσονα, ετεροθαλής αδελφός του Πελία. Κατά την απουσία του Ιάσονα στην εκστρατεία του, ο Πελίας εξώθησε τον Αίσονα σε αυτοχειρία.

_ Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.50

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 1.9.27

_ Βαλέριος Φλάκκος, Αργοναυτικά Ι.818-26

Ακάμας, γνωστός και ως Δημοφώντας ή Δημοφόων, σύζυγος της Φυλλίδος. Κάποτε αναγκάστηκε να φύγει μακριά της και αυτή του έδωσε ένα κουτί προειδοποιώντας τον να μην το ανοίξει, εκτός κι αν είχε αποφασίσει να μην επιστρέψει ποτέ. Τελικώς ο Ακάμας το άνοιξε και στη θέα του περιεχομένου, κατελήφθη από μανία. Αλαφιασμένος, έφυγε μακριά, καλπάζοντας σε φρενήρεις ρυθμούς με το άλογό του μέχρι που έπεσε και σκοτώθηκε από το ίδιο του το ξίφος._ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 6.17

Αλθαιμένης, γιός του Κατρέα, στον οποίο ειπώθηκε από χρησμό ότι, ένα από τα τέσσερα παιδιά του, θα τον σκότωνε. Ο Αλθαιμένης, με κάποιον τρόπο πληροφορήθηκε τον χρησμό και έφυγε ώστε να μην τον εκπληρώσει. Όταν αργότερα, ο Κατρέας έσπευσε σε αναζήτησή του, αυτός και η συνοδεία του θεωρήθηκαν κλέφτες και δέχθηκαν επίθεση. Εκεί, χωρίς να το γνωρίζει, ο Αλθαιμένης σκοτώνει τον πατέρα του. Οταν αποκαλύφθηκε η αλήθεια, προσευχήθηκε το θάνατό του και καταπόθηκε από τη γή. _ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.2.2

Αμεινίας, αμετάπειστος αλλά απορριφθείς εραστής του Νάρκισσου, ο οποίος αυτοκτόνησε με το ξίφος του, αφού προσευχήθηκε στους θεούς να τον εκδικηθούν._ Κόνων, Αφηγήματα 24 (FGrH i. pp. 197-8)

Αμφίων ή Αμφίονας, αδελφός του Ζήθου και σύζυγος της Νιόβης, η οποία γέννησε μαζί του πολλούς γιούς και κόρες. Εξαιτίας του καυχήματός της ωστόσο, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη σκότωσαν όλα τα παιδιά και καταρρακωμένος ο Αμφίονας, μαχαιρώθηκε._ Όβίδιος, Μεταμορφώσεις 6.288-90

Αρίων, Έλληνας ποιητής και ραψωδός, ο οποίος κατά την επιστροφή του στην Κόρινθο μετά από προσοδοφόρα περιοδεία του στην Σικελία, απειλήθηκε από το πλήρωμα του πλοίου. Ως εκ τούτου, ζήτησε να του επιτραπεί να ντυθεί κατάλληλα και να τραγουδήσει για μια ακόμη φορά προτού πεθάνει. Προς έκπληξη όλων, πήδηξε στη θάλασσα για να φανεί ότι αυτοκτόνησε.

_ Ηρόδοτος 1.23-24

_ Υγίνος, Μύθοι 194

_ Υγίνος, Ποιητική Αστρονομία 2.17

Αρκεόφων, Πέθανε από ασιτία, λόγω ερωτικής απογοήτευσης _Αντωνίνος Λιμπεράλις «Μεταμορφώσεις» 39.

Ασσαών, Όταν αυτοκτόνησε η κόρη του Νιόβη, την οποία ποθούσε, μετανοημένος για την αμαρτία του αυτοκτόνησε_Παρθένιος εκ Νικαίας 33.

Άττης ή Άττις, θεότητα της Φρυγίας ακόλουθος της Κυβέλης, γιός της ερμαφρόδιτης Άγδιστις. Αυτή τον ερωτεύθηκε και αργότερα του ενέπνευσε τρέλα. Σε αλλόφρονα κατάσταση, ευνουχίστηκε και πέθανε από τον ακρωτηριασμό.

_ Παυσανίας 7.17.5

_ Αρνόβιος, Κατά Παγανιστών 5.5ff

Βαλέριος, από την αρχαία Τούσκουλο, πατέρας της Βαλέριας, παππούς και πατέρας του Σιλβάνου. Ξεγελάστηκε και κοιμήθηκε με την κόρη του η οποία κατέστη εγκυμονούσα. Όταν ο Βαλέριος έμαθε την αλήθεια έπεσε σε γκρεμό και σκοτώθηκε._ Πλούταρχος, Ελάσσονες Παράλληλοι 311B

Βροτέας (1) καλλιτέχνης στον οποίο η Άρτεμις ενέπνευσε τρέλα εκδικούμενη την άρνηση του να την τιμήσει. Πιστεύοντας ότι ήταν άτρωτος στη φωτιά, ρίχτηκε στις φλόγες και κάηκε._ Απολλόδωρος (Ψευδο-) Επιτομή 2.2

Βροτέας (2) γιός του Βούλκαν (αντιστοιχεί με τον Ήφαιστο στην ελληνική μυθολογία) και της Αθηνάς, οποίος μισώντας την γεμάτη χλεύη ζωή του, εξαιτίας της δυσμορφίας του, ρίχτηκε στη φωτιά και κάηκε._ Οβίδιος, Ίβις 517-8

Βούτης, γιός του Βορέου, ο οποίος έγινε πειρατής. Βίασε μια από τις βακχίδες του Διονύσου. Όταν αυτή παραπονέθηκε στον Διόνυσο, ο θεός του ενέπνευσε τρέλα εξαιτίας της οποίας έπεσε σε πηγάδι και πνίγηκε. _ Διόδωρος ο Σικελιώτης 5.50

Δαιδαλίων, Κατακρημνίσθηκε από την κορυφή του Παρνασσού και μεταμορφώθηκε από τον Απόλλωνα σε γεράκι._Οβίδιος «Μεταμόρφωση» 11.339.

Διμοίτης, Ήταν ερωτευμένος με ένα γυναικείο πτώμα που «ξέβρασε» η θάλασσα και όταν αντελήφθη ότι δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει τον έρωτά του, αυτοκτόνησε. _Παρθένιος εκ Νικαίας 31.

Δύμας, Στρατιώτης στον πόλεμο των Επτά επί Θήβαις ο οποίος αυτοκτόνησε όταν τον συνέλαβαν. _Στάτιος «Θηβαΐδα» 10.435.

Δημοφῶν ή Δημοφόων βλ. Ακάμας

Ερυσίχθων, Τιμωρήθηκε από την θεά Δήμητρα να αυτοκτονήσει τρώγοντας τον εαυτό του. _Οβίδιος «Μεταμόρφωση» 8.738ff.

Εύηνος, γιός του Άρη και της Δημονίκης. Όταν ο Ίδας έκλεψε την κόρη του Μάρπησσα, αυτός κυνήγησε το άρμα του μέχρις όπου μπορούσε. Στη συνέχεια σκότωσε τα άλογά του και πνίγηκε.

_ Οβίδιος, Ίβις 513

_ Υγίνος, Μύθοι 242

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 1.7.8

Ηρακλής, γιός του Δία και της Αλκμήνης, ο σπουδαιότερος ήρωας της παγκόσμιας κλασσικής μυθολογίας. Σύμφωνα με όλες τις εκδοχές για τον θάνατό του, πλην αυτής του Υγίνου, ρίχνεται σε αναμμένη φωτιά, αφού πρώτα προστάζει να κατασκευαστεί ξύλινο ικρίωμα πυράς και ανεβαίνει σε αυτό ενώ έχει τυλιχθεί στις φλόγες._ Υγίνος, Μύθοι 242

Ιππόνοος βλ. Άδραστος

Ιάσων, επικεφαλής των Αργοναυτών, σύζυγος της Μήδειας. Σύμφωνα με κάποιους συγγραφείς, κατελήφθη από ντροπή και θλίψη όταν η Μήδεια τον εκδικήθηκε και αυτοκτόνησε._ Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.55

Ίφης, Αγαπούσε την Αναξαρέτη αλλά επειδή εκείνη τον απέρριψε κρεμάσθηκε στην πόρτα της οικίας της._Οβίδιος «Μεταμόρφωση» 14.698ff.

Ποσειδών και Καινίς, ξυλόγλυπτο, Virgil Solis, 1563

Καινεύς, ο οποίος σύμφωνα με τον Οβίδιο γεννήθηκε ως Καινίς, όμορφη κόρη του Ελάτου και της Ιππέας η οποία αφού κακοποιήθηκε σεξουαλικά από τον Ποσειδώνα προσευχήθηκε να μετουσιωθεί σε άνδρα ώστε να μην υποστεί ποτέ ξανά παρόμοιο εξευτελισμό. Η αυτοκτονία του αναφέρεται μόνο από τον Υγίνο.

_ Υγίνος,  Μύθοι 242

_ Οβίδιος,  Μεταμορφώσεις, βιβλίο ΧΙΙ, 171-209, 459-525

Κάλαμος, Έπεσε στον ποταμό Μαίανδρο, λόγω θλίψης για τον θάνατο του φίλου του Κάρπου. _Νόννος ο Πανοπολίτης 11.478.

Κινύρας, γνωστός και ως Θείας ή Θείαντας, εύπορος βασιλέας των Ασσυρίων, γιός του Πάφου και ιερέας της Αφροδίτης, ο οποίος τιμωρήθηκε για την βλασφημία της γυναίκας του, η οποία υποστήριζε ότι η κόρη τους Σμύρνα ή Μύρρα, ήταν ομορφότερη από την θεά. Η Αφροδίτη ενέπνευσε στην κόρη, έρωτα προς τον πατέρα της και βοηθούμενη από την τροφό της θεάς συνέλαβε τον Άδωνι, από την επαφή τους κατά την οποία ο πατέρας βρισκόταν σε κατάσταση μέθης. Όταν ο Κινύρας έμαθε την αλήθεια, αυτοκτόνησε.

_ Υγίνος, Μύθοι 242

_ Αντωνίνος Λιβεράλλις, Μεταμορφώσεις 34

Κλύμενος, βασιλέας της Αρκαδίας, ο οποίος βίασε και κατέστησε εγκυμονούσα την κόρη του, Αρπαλύκη. Όταν το παιδί γεννήθηκε, το τεμάχισε και του το σέρβιρε ως φαγητό σε επίσημο δείπνο. Εκείνος, με την αποκάλυψη του τι ακριβώς είχε φάει, την σκότωσε και στη συνέχεια αυτοκτόνησε.

_ Παρθένιος, Ερωτικές Ιστορίες 13

_ Υγίνος, Μύθοι 242

Κόδρος, μυθικός βασιλέας των Αθηνών. Σύμφωνα με τον μύθο, οι Δωριείς που σχεδίαζαν να επιτεθούν στην Αθήνα, πληροφορήθηκαν από χρησμό ότι δεν θα κατάφερναν να καταλάβουν την πόλη σε περίπτωση που έκαναν κακό στο βασιλέα της. Όταν ο Κόδρος το πληροφορήθηκε, μεταμφιέστηκε, ενεπλάκη σε μάχη μαζί τους και τον σκότωσαν.

_ Ελλάνικος (FGrH F 1a,4, F 125)
_ Λυκούργος, Κατά Λεοκράτους 86-87
_ Velleius Paterculus, Ιστορία της Ρώμης I.2
_ Ιουστίνος ii. 6

Κόρεσος, ιερέας του Διονύσου, ο οποίος αγάπησε μάταια την Καλλιρρόη. Όταν ζήτησε την βοήθεια του Διονύσου, αυτός ενέπνευσε μανία στους Καλυδωνίους, οι οποίοι σύμφωνα με χρησμό, θα απαλλάσσονταν εφόσον θυσιαζόταν η Καλλιρρόη. Τη στιγμή που ο Κόρεσος ετοιμαζόταν για την θυσία, συνειδητοποίησε ότι την αγαπούσε περισσότερο από την ζωή του, έστρεψε το μαχαίρι στον εαυτό του κι έγινε το εξιλαστήριο θύμα. _ Παυσανίας 7.21.4

Κύκνος, Διέταξε τον Φύλιο να πραγματοποιήσει τέσσερις άθλους σε ένδειξη αφοσίωσης και όταν αυτός δεν πραγματοποίησε τον τελευταίο τότε έπεσε από έναν βράχο και μεταμορφώθηκε στο γνωστό πτηνό. _Οβίδιος «Μεταμόρφωση»7.371.

Λυκούργος, βασιλέας των Ηδονών στην Θράκη, ο οποίος αντιστάθηκε στο Διόνυσο και τους ακολούθους του. Ο θεός εκδικούμενος, του ενέπνευσε τρέλα, στην δίνη της οποίας κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι σκοτώθηκε._ Υγίνος, Μύθοι 242

Μαίων, Ένας εκ των Θηβαίων οι οποίοι παγίδευσαν τον Τυδέως όταν επέστρεψε στην Θήβα. Αρχικά του χαρίσθηκε η ζωή, αλλά αργότερα αυτοκτόνησε. _Στάτιος «Θηβαΐδα» 3.87.

Μακαρέας ή Μακαρεύς γνωστός και ως Μάκαρ, γιός του Αιόλου ο οποίος αυτοκτόνησε αφού διέπραξε αιμομιξία με την αδελφή του, Κανάκη.

_ Υγίνος, Μύθοι 242

_ Πλούταρχος, Ελάσσονες Παράλληλοι 312C

Μάραθος, Ανήκε στον στρατό των Διόσκουρων οι οποίοι είχαν έλθει στην Αθήνα για να σώσουν την ωραία Ελένη όταν την απήγαγε ο Θη-σέας. Εκπληρώνοντας προφητεία θυσιάσθηκε εθελοντικά στην πρώτη γραμμή της μάχης._Πλούταρχος «Θησεύς» 32.4.

Μέλης, Απορρίπτοντας τον έρωτα του Τιμαγόρα, του ζήτησε να πηδήξει από βράχο, όμως αργότερα μετανιωμένος, αυτοκτόνησε πηδώντας από τον ίδιο βράχο. _Παυσανίας 1.30.1.

Μενέστρατος, νεαρός Θεσπιέας ο οποίος κατασπαράχθηκε από δράκοντα στη θέση του εραστή του, Κλεοστράτου._ Παυσανίας 9.26.7-8

Μενοικεύς ή Μενοικέας, γιός του Κρέοντα και της Ευρυδίκης ο οποίος συμμορφούμενος με χρησμό για να σώσει την Θήβα, γκρεμίστηκε από τα τείχη της πόλης.

_ Ευρυπίδης, Φοίνισσαι 1090-4

_ Υγίνος, Μύθοι 242

_ Απολλόδωρος (Ψευδο-) 3.6.7

_ Παυσανίας 9.25.1

Νάρκισσος, όμορφος νεαρός, γιός του Βοιωτού ποτάμιου θεού Κηφισού και της νύμφης των Θεσπιών, Λειριόπης. Παρόλο που ήταν ποθητός από πολλούς, τους απέρριψε όλους. Ένας εξ’ αυτών, ο Αμεινίας, αυτοκτόνησε ζητώντας εκδίκηση. Οι προσευχές του εισακούστηκαν και όταν μια ημέρα ο Νάρκισσος αντίκρυσε το είδωλό του σε μια πηγή, ερωτεύθηκε κεραυνοβόλα τον εαυτό του. Σύμφωνα με μια αφήγηση, ευρισκόμενος σε απόγνωση σκοτώθηκε.

_ Κόνων, Αφηγήματα 24 (FGrH i. pp. 197-8)

Νίσος, γιός του Άρη και βασιλέας των Μεγαρέων ο οποίος είχε μια μωβ χρώματος φύτρα μαλλιών στο κεφάλι του. Γνωρίζοντας από χρησμό ότι η ηγεμονία του θα διατηρείτο για όσο συντηρούσε αυτή την τούφα, όταν η κόρη του τον πρόδοσε και την έκοψε με σκοπό να συνδράμει τον εισβολέα Μίνωα, αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 242

Νυκτεύς ή Νυκτέας, βασιλέας των Θηβών, πατέρας της Αντιόπης. Όταν αυτή έμεινε έγκυος από τον Δία, έφυγε από την Θήβα, αλλά ο Νυκτέας αυτοκτόνησε ντροπιασμένος. _ Απολλόδωρος (Ψευδο) 3.5.5

Οιδίπους ή Οιδίποδας, συζυγος και γιός της Ιοκάστης. Παρόλο που συνήθως λέγεται ότι τυφλώθηκε και εξορίστηκε, ο Υγίνος αναφέρει ότι αυτοκτόνησε._ Υγίνος, Μύθοι 242

Οινόμαος, Βασιλέας της Πίσας στην Ηλεία. Σκοτώθηκε όταν το άρμα που οδηγούσε τον έσυρε μέχρι θανάτου λόγω δολιοφθοράς του Μύρτιλου. Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι αυτοκτόνησε λόγω θλίψης. _Απολλόδωρος «Επιτομή» 2.7

_ Διόδωρος ο Σικελιώτης 4.73.6.

Ορφέας, σύζυγος της Ευρυδίκης. Την είχε σχεδόν σώσει από τον Άδη, αλλά ταραγμένος όπως ήταν, γύρισε πίσω να δεί αν συνέχιζε να τον ακολουθεί και αίφνης, εκείνη εξαφανίστηκε και ο Ορφέας σύμφωνα με μια εκδοχή αυτοκτόνησε._ Παυσανίας 9.30.6

Πύραμος, Ασσύριος, εραστής της Θίσβης. Βρίσκοντας το πανωφόρι της ματωμένο και υποθέτοντας ότι είχε σκοτωθεί από λιοντάρι, σκοτώθηκε με το ξίφος του.

_ Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 4.135-6

_ Υγίνος, Μύθοι 242

Σολόεις ή Σολοέντας, Αθηναίος, σύγχρονος του Θησέα και σύντροφός του στην εκστρατεία εναντίον των Αμαζόνων. Κατά την διάρκεια του διάπλου, ερωτεύθηκε την Αντιόπη, εκμυστηρευόμενος τα αισθήματά του σε έναν μόνο από το πλήρωμα, ο οποίος αμέσως το είπε στην Αμαζόνα. Η νέα, απέκρουσε τον έρωτά του, χωρίς ωστόσο να παραπονεθεί στον Θησέα. Αργότερα, ο Σολόεις από την απελπισία του, ρίχτηκε σε ποτάμι και πνίγηκε._ Πλούταρχος, Θησεύς 26.4

Τηρεύς, Θράξ ο οποίος αυτοκτόνησε στα Μέγαρα και μεταμορφώθηκε σε τσαλαπετεινό. _Παυσανίας 1.41.8, 10.4.8.

Τιμαγόρας, Αγαπούσε τόσο πολύ τον Μέλη, ώστε έφθασε στο σημείο να αυτοκτονήσει πηδώντας από βράχο επειδή εκείνος το ζήτησε. _Παυσανίας 1.30.1.

Βιβλιογραφία

1.Premature Exits, edd. J.M. Stillion, E.E. McDowell and J.H. May (New York 1989) chapter 1.

2.Ibid., 16.

3.Definition of Suicide. (New York 1985) 203. E. Durkheim, Suicide: A Study in Sociology, translated J.A. Spaulding and G. Simpson (London 1966). E.P. Garrison, Groaning Tears. Ethical and Dramatic Aspects of Suicide in Greek Tragedy (Brill 1995) 34­44 with notes.

4.On suicide in general in the ancient world, A.J.L. van Hooff, From Autothanasia to Suicide. Self­Killing in Classical Antiquity (Routledge 1990).

5.«Incest in Indo-European Folktales, an essay» by D.L. Ashliman,

6.In Loss and Change (1986), Peter Marris writes: «The fundamental crisis of bereavement arises not from the loss of other but from the loss of self.»

7.Diodorus of Sicily 4.55.

8.Jack Crabtree, «The Miracle of Sophrosyne,»

9.Natural History 28, 147.

Μάχη Φαρσάλων & αποκεφαλισμός Πομπηίου

Γράφει ο Χείλων

Το 48 π.Χ. στα Φάρσαλα έλαβε χώρα μια από τις κρισιμότερες μάχες της Ρωμαϊκής ιστορίας, όπου αναμετρήθηκαν δύο από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές προσωπικότητες της αρχαίας Ρώμης ……..ο Πομπήιος ο Μέγας και ο Ιούλιος Καίσαρας. Η μάχη των Φαρσάλων ήταν αυτή που θα ανεδείκνυε ποιος εκ των δύο ανδρών θα κυβερνούσε τον Ρωμαϊκό κόσμο.

Πρόλογος

Ο εξαιρετικά δημοφιλής Γάϊος Πομπήιος o Μέγας, γνωστός ως Πομπήιος ο Μέγας, κατείχε μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες στην Σικελία και την Αφρική, έχοντας απαλλάξει την Μεσόγειο από την απειλή των πειρατών και η εντυπωσιακότερη όλων ήταν η νίκη επί του Μιθριδάτη στις ανατολικές περιοχές της αυτοκρατορίας. Κυβερνώντας ως τριανδρία μαζί με τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Λικίνιο Κράσσο, ο Πομπήιος διοικούσε τις Ισπανικές επαρχίες της Ρώμης, ενώ ο Καίσαρ, ήλεγχε την Γαλατία. Στα τελευταία χρόνια της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και μετά τον άδικο θάνατο του Κράσσου το 53 π.Χ., οι δύο εναπομείναντες κυβερνήτες οδηγήθηκαν σε πορεία σύγκρουσης.

Ρωμαϊκό άγαλμα ου Πομπηίου_ Villa Arconati a Castellazzo di Bollate_Μιλάνο

Ο Πομπήιος όντας προετοιμασμένος, αλλά και επιφυλακτικός στην αναπόφευκτη σύγκρουση με τον Καίσαρα, αποφάσισε ότι καλύτερη στρατηγική ήταν να εγκαταλείψει την Ιταλία, διότι οι πιστοί του ακόλουθοι ήταν διχασμένοι και οι δύο λεγεώνες που υπήρχαν δεν ήταν σίγουρος ότι θα πολεμούσαν εναντίον του Καίσαρα, ο οποίος είχε διατελέσει διοικητής τους στο παρελθόν. Έτσι ο Πομπήιος επέλεξε να μετακινήσει τις λεγεώνες του στην Ελλάδα το 49 π.Χ.

Κατά την εν λόγω μετακίνηση, ο Καίσαρας παρ’ ολίγον να  αιφνιδιάσει τον στρατό του Πομπηίου πριν αφήσει το Brundisium στη Νότια Ιταλία, αλλά εκείνος αποφεύγοντας τον μερικό αποκλεισμό του λιμένα, κατόρθωσε να διαφύγει.

Στο διαμορφούμενο σκηνικό υπήρχε το ζήτημα των επτά Ισπανικών λεγεώνων που ήσαν πιστές στον Πομπήιο, αλλά ο Καίσαρ ελέγχοντας τα οικονομικά της Ρώμης και αφού πραγματοποίησε μερικές επιλεκτικές συναντήσεις με τοπικούς κυβερνήτες στην Ισπανία, έστρεψε την προσοχή του σε αυτήν την επικίνδυνη απειλή στα μετόπισθεν. Το αποτέλεσμα ήταν εντός επτά μηνών οι εν λόγω λεγεώνες να έχουν  υποταχθεί σε αυτόν και μάλιστα επιστρέφοντας στην Ιταλία, πολιόρκησαν την Μασσαλία, προσθέτοντας μια επιπλέον στρατιωτική επιτυχία στον μακρύ κατάλογο του Καίσαρα, ο οποίος εν τω μεταξύ ονομάσθηκε δικτάτωρ από τον Λέπιδο και έχοντας εδραιώσει την φήμη του ως στρατηλάτης, στράφηκε κατά του Πομπηίου.

Προτομή Ιουλίου Καίσαρα_Νάπολι

Ωστόσο υπήρξαν σημαντικές καθυστερήσεις (μετακινήσεις στρατευμάτων) από τους διοικητές του Καίσαρα στην Αφρική, την Αδριατική και την Δολαβέλλα και ο Πομπήιος εκμεταλλεύθηκε το γεγονός, παρατάσσοντας στην Θεσσαλία εννέα Ρωμαϊκές λεγεώνες και μια εντυπωσιακή πολυεθνική δύναμη αποτελούμενη από 3.000 τοξότες, 1.200 σφενδονιστές και 7.000 ιππείς, συνεπικουρούμενος και από 600 πλοία τα οποία προέχονταν από την Ανατολική Μεσόγειο και είχαν διασπασθεί σε μικρότερους στολίσκους, υπό την γενική αρχηγία του Marcus Bibulus. Όπως αναφέρει ο Κικέρων, ο αριθμός της συνολικής δύναμης ήταν εντυπωσιακός, αλλά το εξωτικό μείγμα εθνικοτήτων, η ετοιμότητα και η πίστη τους στη Δημοκρατία, ήταν υπό αμφισβήτηση.

Με την υποστήριξη της Ρωμαϊκής αριστοκρατίας, ο Πομπήιος ανακηρύχθηκε επίσημα αρχιστράτηγος του Δημοκρατικού στρατού και εκστράτευσε για να οργανώσει χειμερινό στρατόπεδο στην δυτική ακτή της Ελλάδας, υπολογίζοντας ότι η τελική αναμέτρηση θα γινόταν την επόμενη άνοιξη.

Τότε ο Καίσαρ έπραξε το αδιανόητο……………….

Παρά την απειλή του ναυτικού του Πομπήιου και τους κινδύνους λόγω χειμώνα, εφαρμόζοντας την αγαπημένη του αρχή «το ισχυρότερο όπλο του πολέμου είναι ο αιφνιδιασμός» συγκέντρωσε όσο περισσότερο στρατό μπορούσε και χωρίς τα συνηθισμένα εφόδια ή σκλάβους, κατέπλευσε στην Ελλάδα στις 4 Ιανουαρίου. Αποβιβάσθηκε στην Παλάσα (Αλβανική Ριβιέρα) ακριβώς «κάτω από τη μύτη του στόλου του Πομπήιου» που ελλιμενιζόταν στην Κέρκυρα. Με το ναυτικό όντας αργό να αντιδράσει, ο Καίσαρας δεν έχασε χρόνο και άρχισε να λεηλατεί τις πόλεις, ενώ ο Πομπήιος αναγκάστηκε να τον ακολουθήσει στον ποταμό Αψό, όπου οι αντίπαλοι στρατοπέδευσαν εκατέρωθεν στις όχθες του ποταμού.

Μάρκος Αντώνιος_προτομή_Βατικανό

Ο Μάρκος Αντώνιος, έμπιστος στρατηγός του Καίσαρα και δεύτερος στην ιεραρχία, αφικνείται τον Απρίλιο με μια δεύτερη δύναμη, η οποία ενισχύει τις ήδη υπαρχουσες. Οι δύο πλευρές τώρα μετακινούνται στην Θεσσαλία προσπαθώντας να ελέγξουν την περιοχή και να αποτρέψουν την άφιξη ενισχύσεων. Οι λεγεώνες οι οποίες παρατάχθηκαν η μια έναντι της άλλης, ήσαν επτά του Καίσαρα και εννέα του Πομπηίου, ο οποίος έχοντας αυτοπεποίθηση διότι μπορούσε να παρενοχλεί τις γραμμές ανεφοδιασμού του Καίσαρα, δεν βιαζόταν να εμπλακεί σε τελική μάχη. Τελικά, εγκατέστησε στρατόπεδο στο Δυρράχιο, αλλά ο Καίσαρ ξεκίνησε αμέσως να κατασκευάζει κλειστό τείχος, με σκοπό να εγκλωβίσει τον Πομπήιο στην θάλασσα.

Προσπαθώντας να παρασύρει τον Καίσαρα σε επίθεση, ο Πομπήιος άρχισε να τον παρενοχλεί είτε με βολές από τον στόλο, είτε δολοπλοκώντας με ψευδείς προδότες οι οποίοι υπόσχονταν να ανοίξουν τις πύλες του στρατοπέδου. Τελικά ο Καίσαρ υποχώρησε, αλλά ο Πομπήιος συνέχισε να επιτίθεται, πολιορκώντας τα αδύνατα σημεία του τείχους, μετά από πληροφορίες απέσπασε από δύο διοικητές ιππικού που είχαν αποστατήσει. Στη σύγχυση που ακολούθησε, ο Πομπήιος εγκατέστησε νέο καταυλισμό νότια του τείχους του Καίσαρα.

Ωστόσο στις 9 Ιουλίου, ενώ οι δυνάμεις του Πομπήιου είχαν χωρισθεί μεταξύ παλαιού και νέου στρατοπέδου, ο  Ιούλιος Καίσαρ επιτίθεται στα μετόπισθεν, αναγκάζοντας τον Πομπήιο να στείλει πέντε λεγεώνες για να απεγκλωβίσουν τους αμυνόμενους λεγεωνάριους. Τα στρατεύματα του Καίσαρα δέχθηκαν πλήγμα, αλλά ο Πομπήιος δεν εκμεταλλεύθηκε το αναπάντεχο πλεονέκτημα, να πιέσει τον αντίπαλο την στιγμή που υπερτερούσε αριθμητικά, χάνοντας έτσι μοναδική ευκαιρία, η οποία δυστυχώς δεν επρόκειτο να ξαναεμφανισθεί. Πέραν τούτου ο Ιούλιος Καίσαρ έκρινε την διστακτικότητα του Πομπήιου ως απόδειξη ότι «δεν ξέρει να κερδίζει πολέμους».

Η πεδιάδα των Φαρσάλων. Photo Gino Canlas.

Ανασυγκροτώντας τις δυνάμεις του και διαβλέποντας ότι ο αποκλεισμός ήταν μάταιος, ο Καίσαρας αποσύρεται προς νότο. Ο Πομπήιος στέλνει το ιππικό προς καταδίωξη, αλλά ο Καίσαρας κατορθώνει να διαφύγει στην πεδιάδα της Θεσσαλίας, όπου εγκαθιστά στρατόπεδο στη βόρεια όχθη του ποταμού Ενιπέα μεταξύ Φαρσάλων και Παλαιοφαρσάλων. Στο σημείο καταφθάνει μετά από λίγο και ο Πομπήιος στρατοπεδεύοντας σε απόσταση ενός μιλίου προς τα δυτικά, σε παρακείμενους λοφίσκους, οι οποίοι αποτελούν στρατηγικό σημείο λόγω της εξασφάλισης απρόσκοπτου εφοδιασμού. Το «σκηνικό» της τελικής μάχης με έπαθλο τον έλεγχο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας…………..είχε στηθεί.

Οι επικεφαλής

Ο Ιούλιος Καίσαρ στις στρατιωτικές επιχειρήσεις ήταν γνωστός για την ταχύτητα (celeritas) και τον αιφνιδιασμό (improvisum). Συχνά επέλεγε να επιτεθεί με τα στρατεύματα που είχε στην διάθεσή του, αντί να περιμένει να συγκεντρώσει μεγαλύτερη δύναμη και να δημιουργήσει γραμμές εφοδιασμού, βασιζόμενος στις ικανότητές του και το αξιόμαχο των λεγεώνων του. Κατά μια ευτυχή συγκυρία, οι εκάστοτε εχθροί του ακολουθούσαν τακτικές που τον διευκόλυναν και στην συγκεκριμένη περίπτωση θα συνέβαινε ακριβώς το ίδιο μοτίβο.

Ο Μάρκος Αντώνιος ήταν ικανός και έμπειρος στρατηγός, δεύτερος στην ιεραρχία και θα οδηγούσε την αριστερή πτέρυγα. Ο ύπατος & χιλίαρχος Δομίτιος Καλβίνος (Domitius Calvinus) ηγείτο του κέντρου και ο Πούπλιος Κορνήλιος Σύλλας (Publius Cornelius Sulla – ανιψιός του Σύλλα) ο οποίος είχε αντιμετωπίσει με επιτυχία τον Πομπήιο στο Δυρράχιο, θα οδηγούσε την δεξιά πτέρυγα.

Ο Πομπήιος έχαιρε μεγάλης φήμης ως στρατιωτικός διοικητής μετά από μια σειρά νικών και διεκρίνετο για τον λεπτομερή σχεδιασμό και τελειομανία στην εκτέλεση των αποστολών. Ίσως όμως υπήρξε υπέρ του δέοντος προσεκτικός στο πεδίο της μάχης και δεν διέθετε ορμή και τόλμη, δεξιότητες απαραίτητες για έναν ολοκληρωμένο ηγήτορα, οι οποίες θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν την νίκη, όταν η κατάσταση δεν εξελισσόταν ομαλά, ή σύμφωνα με το σχέδιο.

Η διοίκηση του Πομπήιου ενισχύθηκε με την ένταξη του Τίτου Λαβιήνου (Titus Labienus) υπαρχηγού του Καίσαρα στην Γαλατική εκστρατεία, ο οποίος είχε αυτομολήσει στους Δημοκρατικούς και θα διοικούσε την μεγάλη δύναμη ιππικού. Επικεφαλής στο κέντρο ήταν ο πρώην ύπατος Σκιπίων Μέτελλος (Scipio Metellus) ενώ ο Σκιπίων ο Αφρικανός (Scipio Africanus) θα διοικούσε την δεξιά πτέρυγα και ο Λούκιος Δομίτιος Αχενόβαρβος (Lucius Domitius Ahenobarbus) το αριστερό άκρο.

Διάταξη μάχης

Ο Ιούλιος Καίσαρας επιθυμούσε άμεση εμπλοκή σε μάχη, αλλά ο Πομπήιος ήταν απρόθυμος να εγκαταλείψει το πλεονέκτημα του υψηλού εδάφους. Μετά από αρκετές μέρες αναμονής, διαπιστώνοντας το αδιέξοδο της κατάστασης, ο Καίσαρας αποφάσισε να αφήσει το στρατόπεδο με την ελπίδα να δώσει την μάχη κάπου αλλού. Ωστόσο, νωρίς το πρωί της 9^ης  Αυγούστου, ο Πομπήιος μετακίνησε ανεξήγητα τα στρατεύματά του προς τον κάμπο. Αυτή ήταν η ευκαιρία του Καίσαρα. Εγκαταλείποντας τα εφόδια, ακόμα και καταστρέφοντας τις αμυντικές θέσεις, προκειμένου τα στρατεύματά του να κινηθούν γρήγορα προς το πεδίο της μάχης, ο Καίσαρας βάδισε να αντιμετωπίσει τον αντίπαλό του.

Πιθανώς ο Πομπήιος να είχε κουρασθεί από το παιχνίδι της αναμονής, ίσως ήθελε να αξιοποιήσει το καλό ηθικό των ανδρών του μετά τη νίκη στο Δυρράχιο, ή ίσως θεώρησε απαράδεκτο για την υπόληψή του, να παρακολουθεί αμέριμνος τον εχθρό του να απομακρύνεται, αναβάλλοντας την μάχη σε μεταγενέστερη ημερομηνία. Ο Πομπήιος τελούσε επίσης υπό την πίεση των Γερουσιαστών οι οποίοι αδημονούσαν να απαλλαγούν από την απειλή του Καίσαρα. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, είχε απεμπολήσει το πλεονέκτημα του υψηλού εδάφους και τώρα οι δύο στρατοί τέθηκαν αντιμέτωποι στην πεδιάδα.

Ο Πομπήιος ανέπτυξε έντεκα λεγεώνες, αποτελούμενες συνολικά από 47.000 άνδρες, παρατάσσοντας 110 κοόρτεις (στρατιωτική μονάδα – υποομάδα της λεγεώνας) σε σχηματισμό triplica acies (τριπλή σειρά) ήτοι τέσσερις κοόρτεις στην πρώτη γραμμή και από τρείς στην δεύτερη και τρίτη γραμμή. Το μεγαλύτερο μέρος ιππικού, τοξοτών και σφενδονιστών τοποθετήθηκε στο άκρα αριστερό πλευρό κοντά στους λοφίσκους, ενώ ένα μικρότερο τμήμα ιππικού και ελαφρύ πεζικό στην άκρα δεξιά πλευρά απέναντι στον ποταμό Ενιπέα.

Τα επίλεκτα στρατεύματα έλαβαν θέση στα πλευρά και στο κέντρο, με τους βετεράνους να είναι διασκορπισμένοι σε όλη την διάταξη προκειμένου να υποστηρίξουν τους άπειρους σε συνθήκες μάχης στρατιώτες. Το μήκος της πρώτης γραμμής ήταν περίπου 4 χλμ. και το σχέδιο του Πομπηίου ήταν να στείλει το ιππικό γύρω από τα πλευρά του εχθρού και να επιτεθεί εκ των όπισθεν, ενώ το πεζικό θα πίεζε μετωπικά, με αποτέλεσμα τα στρατεύματα του Καίσαρα να συνθλίβονταν μεταξύ των δύο μετώπων. Ο ίδιος ο Πομπήιος έλαβε θέση στο πίσω μέρος της αριστερής πτέρυγας.

Ο Καίσαρ παρέταξε τα στρατεύματά του απέναντι από τις θέσεις του Πομπήιου, σε ισόμηκες μέτωπο και για να το πράξει αραίωσε τις γραμμές του. Στη διάθεσή του υπήρχαν μόνο εννέα λεγεώνες αποτελούμενες από 22.000 άνδρες, κατανεμημένες σε 80 κοόρτεις, σημαντικά λιγότερες από του αντιπάλου του. Ο ίδιος έλαβε θέση απέναντι από τον Πομπήιο, πίσω από την καλύτερη λεγεώνα, την Χ (δέκατη) στη δεξιά πτέρυγα. Το ελαφρύ πεζικό του τοποθετήθηκε δεξιά του κέντρου. Ως ενίσχυση έναντι του υπέρτερου αριθμητικά ιππικού του Πομπηίου (6.700 έναντι 1.000) μετακίνησε 6 κοόρτεις (2.000 άνδρες) από την πίσω γραμμή, προκειμένου να ενεργούν ως εφεδρείες στο δεξιό πλευρό, τοποθετώντας τους σε λοξή γωνία.

Η Επίθεση

Ο Πομπήιος επιτέθηκε πρώτος χρησιμοποιώντας το ιππικό και αμέσως δέχθηκε αντεπίθεση από το ιππικό του Καίσαρα. Εν τω μεταξύ, οι δύο εμπρόσθιες γραμμές πεζικού του Καίσαρα επιτέθηκαν και ενέπλεξαν τις τρεις γραμμές πεζικού του Πομπηίου, οι οποίες όλως παραδόξως παρέμειναν στάσιμες, αντί να προχωρήσουν εναντίον του επιτιθέμενου αντιπάλου. Αυτή η τακτική του Πομπηίου πιθανώς αποσκοπούσε στην κούραση του πεζικού του Καίσαρα, αναγκάζοντάς τους να καλύπτουν περισσότερο έδαφος, ώστε το ιππικό του να συναντούσε μικρότερη αντίσταση πηγαίνοντας πίσω από τον εχθρό, ή απλώς επειδή ο Πομπήιος ήθελε να διατηρήσει καλή διάταξη μάχης.

Κινούμενη ακολουθία μάχης Φαρσάλων_πηγή romanarmy.info

Ωστόσο βλέποντας ότι οι γραμμές του Πομπήιου δεν προχωρούσαν, οι λεγεώνες του Καίσαρα σταμάτησαν, συγκεντρώθηκαν και μετά από μια μικρή ανάπαυλα, συνέχισαν την επίθεση, ενώ ο Καίσαρ σκοπίμως κράτησε πίσω την δική του τρίτη γραμμή πεζικού. Τα πρώτα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν ήσαν ακόντια (pila) με βολές  εκατέρωθεν και κατόπιν χρησιμοποιήθηκαν τα όπλα μάχης σώμα με σώμα (ασπίδες – ξίφη)

Λόγω αριθμητικής υπεροχής, το ιππικό του Πομπήιου υπερκέρασε το ιππικό του εχθρού και βρέθηκε στα μετόπισθεν του πεζικού του Καίσαρα. Τώρα καθώς το ιππικό του Πομπήιου οργανωνόταν σε μικρότερες ίλες (ομάδες) ο Καίσαρας βρήκε την ευκαιρία να επιτεθεί. Αφού συγκέντρωσε ότι είχε απομείνει από το ιππικό του (ίσως ήταν προσχεδιασμένη στρατηγική) έριξε στην μάχη έξι εφεδρικές κοόρτεις, λέγοντας στους άνδρες του «να στοχεύουν με τα ακόντιά τους στα πρόσωπα των εχθρών».

Η απρόσμενη επίθεση προκάλεσε στο δημοκρατικό ιππικό πανικό και σύγχυση, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψουν το πεδίο μάχης, αφήνοντας τους σφενδονιστές και τοξότες του Πομπήιου εκτεθειμένους σε επίθεση. Η άτακτη υποχώρηση του ιππικού, η επίθεση των εφεδρειών του Καίσαρα και ενδεχομένως η επαναδραστηριοποίηση της μειωμένης δύναμης ιππικού, είχε ως αποτέλεσμα την πλήρη κατάρρευση, αφήνοντας την αριστερή πτέρυγα του Πομπηίου εξ ολοκλήρου εκτεθειμένη. Έχοντας εμπλέξει και τις τρεις γραμμές πεζικού ο Πομπήιος δεν διέθετε εφεδρική δύναμη για να αποκρούσει την νέα απειλή και ακριβώς εκείνη την στιγμή, ο Καίσαρ εξαπολύει την τρίτη γραμμή πεζικού στη μάχη.

Τα στρατεύματα του Πομπήιου αρχικά αντιστάθηκαν στην επίθεση και κράτησαν πειθαρχημένο σχηματισμό, αλλά τελικά χωρίς βοήθεια, λόγω εγκατάλειψης των πολυεθνικών συμμαχικών στρατευμάτων, οι λεγεώνες υποχώρησαν ολοταχώς προς τους λόφους. Ο Πομπήιος αποχώρησε απογοητευμένος στο στρατόπεδό του και στην συνέχεια εγκατέλειψε το πεδίο, ιππεύοντας για Λάρισα ακολουθούμενος από μια μικρή ομάδα πιστών συνοδών, ενδεδυμένος ως απλός στρατιώτης.

Η φυγή του Πομπηίου μετά την μάχη των Φαρσάλων_ Jean Fouquet

Ο Καίσαρ συνεχίζοντας την προέλαση κατέστρεψε το στρατόπεδο αναγκάζοντας την εναπομείνασα δύναμη στρατού του Πομπηίου να καταφύγει στο λόφο Καλόγηρο, τον οποίο πολιόρκησε και με τέσσερις λεγεώνες απέκοψε τα στρατεύματα του εχθρού, όταν προσπάθησαν να υποχωρήσουν στην Λάρισα. Το πρωί της 10^ης Αυγούστου ο στρατός του Πομπηίου παρέδωσε τον οπλισμό του. Ο Καίσαρας ισχυρίστηκε ότι σκοτώθηκαν 15.000 εχθροί, αλλά ο πραγματικός αριθμός είναι περίπου 6.000 νεκροί από την Δημοκρατική πλευρά και 1.200 λεγεωνάριοι του Καίσαρα. Οι περισσότεροι από τους Δημοκρατικούς ηγέτες εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης, ελπίζοντας να μεταφέρουν τον πόλεμο στην Αφρική, αλλά η νίκη ανήκε στον Καίσαρα.

Η μάχη των Φαρσάλων και ο θάνατος του Πομπηίου_πίνακας των Apollonio di Giovanni & Marco del Buono Giamberti

Επίλογος

Φτάνοντας στην Αίγυπτο μέσω Κύπρου, ο Πομπήιος προσπάθησε να πείσει τους Αιγυπτίους να συνάψουν συμμαχία, αλλά δολοφονήθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου 48 π.Χ. Η Αίγυπτος ελπίζοντας στην εύνοια του Καίσαρα παρουσίασε σε αυτόν το κεφάλι και το σφραγιστικό δαχτυλίδι του εχθρού του, αλλά όταν αυτός έμαθε την τύχη του μεγάλου αντιπάλου, φημολογείται ότι συγκινήθηκε μέχρι δακρύων.

Ακολούθως αφού απεκατέστησε την Κλεοπάτρα VII στο θρόνο της Αιγύπτου και νίκησε τους εναπομείναντες στρατούς των αντιπάλων του στην Αφρική, το 46 π.Χ. επιστρέφει στη Ρώμη θριαμβευτής. Στη συνέχεια όταν τα τελευταία υπολείμματα αντιπολίτευσης νικήθηκαν στην Ισπανία, ο Ιούλιος Καίσαρας αναδεικνύεται μοναδικός κυρίαρχος του Ρωμαϊκού κόσμου και τον Φεβρουάριο του 44 π.Χ, η Γερουσία με ψήφισμα τον αναγόρευσε σε ισόβιο δικτάτορα.

——————————

«Είναι ευκολότερο να βρεις άνδρες που είναι πρόθυμοι να πεθάνουν, παρά εκείνους που είναι πρόθυμοι να υπομένουν καρτερικά τον πόνο» Ιούλιος Καίσαρ

Βιβλιογραφία

– Brian Campbell and Lawrence A: «The Oxford Handbook of Warfare in the Classical World»  – Oxford University Press, 2013.

– Michael Grant: «The History of Rome»  – Faber, 1992

– Si Sheppard: «Pharsalus 48 BC»  – Osprey Publishing, 2006.

First experiment in the Cryogenic Storage Ring , which can be used to reproduce the chemical conditions in space in the laboratory

 Research News • June 10, 2015 • Max Planck Institute

Σημερα είναι πιο εύκολη από ποτέ η μελέτη χημείας του διαστήματος, καθώς ερευνητές του τομέα Πυρηνικής Φυσικής στο ινστιτούτο Max Planck στη Χαϊδελβέργη κατάφεραν για πρώτη φορά, μετά από πολλά χρόνια πειραματισμού, έρευνας και ανάπτυξης της καινοτόμου τεχνολογίας του ηλεκτροστατικού δακτυλίου, να αποθηκεύσουν αρνητικά φορτισμένα μόρια — δηλαδή να διατηρήσουν σε τροχιά στο δαχτυλίδι περιμέτρου 35,4 μ., ιόντα υδροξειδίου (ΟΗ) — σε θερμοκρασία μόλις λίγους βαθμούς πάνω από το απόλυτο μηδέν (-263°C) και πολύ χαμηλή πίεση, έχοντας αρχίσει να πειραματίζονται με αυτά.

Ο κρυογονικός αποθηκευτικός δακτύλιος, επιτρέπει την εργαστηριακή διερεύνηση της χημείας και των αρχών της κβαντικής μηχανικής που διέπουν τα σωματίδια στα διαστρικά νέφη και την απόκτηση θεμελιωδών γνώσεων σχετικά με την εσώτερη δυναμική των μορίων, δεδομένης της διαφορετικής οδού (από την γήινη) που ακολουθούν οι χημικές διεργασίες στις περιβαλλοντικές συνθήκες του διαστήματος.

It is now easier to investigate space chemistry on Earth as well. Researchers at the Max Planck Institute for Nuclear Physics (MPIK) in Heidelberg have conducted initial experiments in  a unique electrostatic storage ring for ultra-cold molecules, in which they reproduce the conditions found in space. After spending several years developing and building the storage ring, the physicists now for the first time kept negatively charged molecules – hydroxide ions (OH^–) to be precise – on orbit in the ring at only a few degrees above absolute zero and very low pressure, and they have also started to experiment with the particles. The CSR (Cryogenic Storage Ring) now enables them to investigate the chemistry of interstellar clouds in the laboratory and to gain fundamental insights into the ‘inner dynamics’ of molecules.

Τhe low temperatures in space do not exactly provide ideal conditions for chemical reactions, which usually proceed better, or sometimes only, with a little bit of heat. Nevertheless, more than 180 molecules have already been discovered in space. It is possible that even elementary building blocks of life formed there, and could then have been brought to Earth on comets. Astrophysicists are therefore not the only ones interested in knowing how chemical processes in interstellar clouds proceed. It is clear that these follow completely different routes to the chemistry on Earth. The scientists at the Max Planck Institute for Nuclear Physics therefore now want to investigate astrochemical processes in the laboratory using the  CSR , which they have realized with the help of researchers at the Weizmann Institute in Rehovot/Israel.

A lot of experimental skill, and a little patience as well, are needed to imitate conditions in space in the laboratory: it took nearly three weeks just to cool the storage ring to around minus 263 degrees Celsius, i.e. only a few degrees above absolute zero. In the process, the pressure dropped to below 10^-13 millibar, according to initial estimates; this is less than a 10 millionth part of a billionth of normal air pressure, which is 1000 millibar. It is difficult to measure such a low pressure accurately. “The purely electrostatic ion optics, extremely low pressure and very low temperatures make it possible to store even very large molecular ions in extremely low quantum states in the ring,” is how Robert von Hahn, who headed the development of the CSR, summarizes its most important characteristics.

Ten minutes on the orbit at interstellar temperatures

Soon after the researchers had created these exotic conditions in the CSR, they succeeded in making positively charged ions of the noble gas argon circle round the ring. These tests gave the green light for the first experiment: “We prepared hydroxide ions in our ion source, injected them into the CSR and kept them there on the orbit for over ten minutes – this is already a success in itself,” explains Andreas Wolf, experimenter and one of those involved in developing the CSR. “But of course we want to know whether they have really cooled to temperatures like those found in interstellar space.”

This is where a tunable laser comes into play. Its beam impinges on the stored hydroxide ions (OH^–) causing them to lose an electron. OH radicals form and – since they have no charge – they leave the orbit and land on a detector. The colour of the laser light which causes this to happen indicates the energy level that the OH^– ion was occupying when it was hit, i.e. how much internal energy it had before it absorbed the energy of the laser light. An initial evaluation of the data showed that not only had the internal oscillation of the OH^– ions come to a halt as far as possible, but their rotation as well – indications that the molecules had indeed attained interstellar temperatures during the time they were stored in the CSR.

“It looks very much as if our new ‘machine’ is fulfilling all expectations,” says Klaus Blaum, Director and head of the Stored and Cooled Ions Department at the Max Planck Institute for Nuclear Physics. “The CSR will therefore be able to bring all its strengths to bear in our planned experiments on the chemistry of space,” adds Holger Kreckel, Leader of the ASTROLAB Group at the Heidelberg-based Institute.

What is the purpose of an ultra-cold storage ring?

The particle densities in interstellar clouds are extremely low. The temperatures drop very close to absolute zero, down to 10 Kelvin, i.e. minus 263 degrees Celsius. This is why interstellar chemistry takes completely different paths to those on Earth. Experiments under comparable conditions are necessary to understand how interstellar molecules are able to form and survive.

Researchers have identified processes between charged molecules, the molecular ions, and neutral atoms and molecules as being the key to the molecular diversity in space. Most free molecular ions are extremely reactive, which is why they can exist for a longer time only in an extreme vacuum.

The inner dynamics of the molecules are determined by the quantum dynamics of their atomic nuclei and electrons. Interactions with other molecules, light or thermal radiation can excite the atoms within the molecules and trigger chemical reactions or cause the molecules to emit light. Sensitive observations of molecular processes, as are possible in the CSR, thus provide an insight into the sub-microscopic many-particle quantum dynamics within the molecules, and it is these which form the basis of the chemistry.

 An ultra-cool storage ring

The Cryogenic Storage Ring (CSR) at the MPIK is a new, unique tool for these types of experiments. Ion beams are stored in an extremely low vacuum, produced by cryogenic temperatures. The CSR is also suitable for storing heavy molecules, even clusters of several molecules. On their 35.4-metre circuit through the storage ring they pass through four straight interaction sections, where they collide with other atomic particles or are excited by laser light. On the straight sections, powerful detection instruments also provide data on individual molecular reaction processes.

Only purely electrostatic ion optics can be used for experiments with very heavy molecules or clusters; suitable magnetic deflection systems would have to have enormous dimensions. Unlike the set-up in a magnetic system, the deflecting and focussing electrostatic units sit inside the vacuum chamber. The system utilizes a total of 16 quadrupole units for the beam focussing and 16 deflection units. The vacuum must be much better than in other ion storage rings: in the CSR, the density must be 10¹⁶ times less than in the atmosphere, corresponding to a pressure below 10⁻¹³ mbar.

The vacuum chamber surrounding the ion beam in the CSR has a temperature of around minus 263 degrees Celsius. The temperature is even lower at 28 points distributed within the ring (nearly minus 271 degrees Celsius) in order to also freeze out the most volatile gases on a cold surface. A refrigerator distributes liquid helium (initially in the superfluid state) in a system of pipes which winds around the ring several times. In accordance with the onion skin principle, internal walls screen the terrestrial thermal radiation to minus 230 degrees Celsius or minus 180 degrees Celsius. All this takes place in an outer vacuum system – the insulating vacuum which prevents any heat conduction to the outside.

The mechanical design is determined by the cryogenic temperature requirement. Nearly all materials shrink in the cold – a one-metre long stainless steel tube by around three millimetres when it is cooled from 20 degrees Celsius to -263 degrees Celsius. Flexible metal bellows decouple the components, and all components of the ion optics are anchored separately to concrete plinths.

MPIK/PH

Original release 

Max Planck Institute for Nuclear Physics

Αστρολάβος του 18ου αι. κατασκευασμένος στην Βόρειο Αφρική

απόδοση στα Ελληνικά Περικλής Δημ. Λιβάς

Σημειώσεις μαθήματος Ελληνικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Tufts, έδρα του καθηγητή Gregory Crane (Άνοιξη 1995). Παρέχονται στην αυθεντική τους μορφή από το Perseus Project και τον Jesse Weissman.

Συνοπτικό ιστορικό

Μια από τις πλέον σημαίνουσες ανακαλύψεις στην ιστορία της δυτικής επιστήμης είναι το ρολόι. Η διαίρεση του χρόνου σε κανονικές προβλέψιμες μονάδες είναι θεμελιώδης για την λειτουργία της κοινωνίας. Ακόμη και κατά την αρχαιότητα, η ανθρωπότητα αναγνώρισε την αναγκαιότητα ενός τακτικού συστήματος χρονολόγησης. Ο Ησίοδος, όπως φανερώνουν γραπτά του 8ου αιώνα π.Χ., χρησιμοποιούσε τα ουράνια σώματα για να υποδείξει τις περιόδους αγροκαλλιέργειας: «Όταν οι Πλειάδες, οι κόρες του Άτλαντα, αρχίζουν να ανατέλλουν, ξεκινήστε τη συγκομιδή, οργώστε καθώς δύουν (Ησίοδος 71)». Αργότερα, Έλληνες επιστήμονες, όπως ο Αρχιμήδης, ανέπτυξαν πολύπλοκα μοντέλα, ουράνιες σφαίρες, οι οποίες απεικόνιζαν την φαινόμενη (στην πραγματικότητα η γη είναι αυτή που κινείται γύρω από τον ήλιο) περιπλάνηση του ήλιου, της σελήνης και των πλανητών σε σχέση με τις σταθερές θέσεις των άστρων.

Κλεψύδρα

Λίγο μετά τον Αρχιμήδη, κατά την διάρκεια του 2^ου αιώνα π.Χ., ο Κτησίβιος ο Αλεξανδρεύς κατασκεύασε την Κλεψύδρα, μια πιο περίτεχνη εκδοχή του κοινού ρολογιού νερού, ευρύτατα διαδεδομένη στην αρχαία Ελλάδα (βλ. εικόνα άνωθεν). Ωστόσο, η ανάπτυξη στης στερεογραφίας από τον Ίππαρχο τον Νικαέα ή Ρόδιο το 150 π.Χ., άλλαξε ριζικά τις φυσικές αναπαραστάσεις του ουρανού. Η ολοκλήρωσή της με την κλεψύδρα και την ουράνια σφαίρα, κατέστησε την ανθρωπότητα ικανή να δημιουργήσει πιο πρακτικές και ακριβείς συσκευές μέτρησης του χρόνου, το αναφορικό ρολόι και τον αστρολάβο. Παρόλο που ο Πτολεμαίος ήταν εξοικειωμένος και με τα δύο, υπάρχει η πεποίθηση ότι το αναφορικό ρολόι προηγήθηκε της ανάπτυξης του αστρολάβου.

Το πλέον πρώιμο παράδειγμα ουράνιας σφαίρας στον δυτικό πολιτισμό σχετίζεται με τον προσωκρατικό φιλόσοφο Θαλή.

Δυστυχώς ελάχιστα είναι γνωστά για την σφαίρα του Θαλή, πέρα από τη περιγραφή του Κικέρωνα στο έργο του «Περί δημοκρατίας» στο οποίο ο Γάιος Σουλπίκιος Γάλλος μας πληροφορεί για ένα άλλο είδος ουράνιας σφαίρας, συμπαγούς, δίχως κενά διαστήματα, η οποία βρισκόταν στα πρώτα στάδια της ολοκλήρωσής της και ήταν η πρώτη στο είδος της που κατασκευάστηκε από τον Θαλή της Μιλήτου και αργότερα σημάνθηκε από τον Εύδοξο, με τους αστερισμούς και τα απλανή άστρα του ουρανού.– (Price, Derek De Solla, Gears from the Greeks. New York: Science History Publications. 1975).

Αυτή η περιγραφή είναι άκρως κατατοπιστική ως προς την κατανόηση της βασικής μορφής της σφαίρας του Θαλή και ενδεικτική του χρονικού σημείου κατασκευής της. Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο ότι πρόκειται για απλοποίηση συμβάντων αρκετών εκατοντάδων ετών που προηγήθηκαν της ζωής του Κικέρωνα.

–Γιατί θα έπρεπε ο Θαλής να δημιουργήσει σφαιρική ουράνια αναπαράσταση παραλείποντας την επισήμανση των άστρων;

–Ποια η χρησιμότητα μιας μπάλας μπόουλινγκ στον εντοπισμό ουράνιων αντικειμένων;

Περσικός αστρολάβος του 1712

Δεδομένης της ενασχόλησης του Ευδόξου του Κνιδίου με συστήματα ομόκεντρων σφαιρών, μια πιο λογική εξήγηση φαίνεται να είναι ότι ο Θαλής σημάδεψε τα άστρα στη σφαίρα του και αργότερα ο Εύδοξος χάραξε την εκλειπτική και τα αστρικά μονοπάτια στο εξωτερικό της. Στο προκείμενο, η ουράνια σφαίρα πιθανόν προσομοίαζε στο πρώιμο Περσικό παράδειγμα (βλ. εικόνα άνωθεν). Ενδεχομένως ή πιο διάσημη σφαίρα να είναι η μηχανική εκδοχή της, που σχετίζεται με τον Αρχιμήδη. Ο Κικέρων, είχε εντυπωσιασθεί ιδιαίτερα με αυτήν την εφεύρεση εξαιτίας της δυνατότητός της να μιμηθεί τις κινήσεις του ήλιου, της σελήνης και εκείνων των πέντε αστέρων που ονομάζονται περιπλανώμενοι, με μία μόνο περιστροφική εστίαση (Price 56). Με την περιστροφή μιας μανιβέλας, μπορούσε κάποιος να παρατηρήσει την φυσική πορεία τους γύρω από την γη.

Αξιοσημείωτο επίσης ήταν ότι αντίθετα με την υδρόγειο, όμοια με του Θαλή και του Ευδόξου (όπως την γνωρίζουμε να πωλείται στα καταστήματα) η μηχανοκίνητη σφαίρα χρειαζόταν γρανάζια για να επιτευχθεί η αναπαράσταση των ουράνιων κινήσεων με ακρίβεια. Σύμφωνα με τον καθηγητή Derek Price, η μέση διάρκεια περιφοράς του Κρόνου μπορούσε να αναπαραχθεί μηχανικά με αναλογία γραναζιών 30:1. Με άλλα λόγια, για κάθε περιστροφή του ήλιου γύρω από τη γη, ο Κρόνος θα είχε ολοκληρώσει το 1/30 της δικής του περιφοράς γύρω από τη γη, ενώ για τις περιστροφές του Δία και του Άρη οι εφικτές αναλογίες είναι 12:1 και 2,5:1, αντίστοιχα.

Ένα ενδιαφέρον πρόβλημα ανακύπτει όταν κάποιος προσπαθήσει να αναπαραστήσει τον συνοδικό μήνα (το χρονικό διάστημα μεταξύ δυο διαδοχικών συνόδων, όπου σύνοδος ονομάζεται στην αστρονομία το φαινόμενο κατά το οποίο δύο ή περισσότερα ουράνια σώματα έχουν το ίδιο ουράνιο μήκος ως προς τη γη, δηλ. ευθυγραμμίζονται) όπου για την ακριβή μηχανική αναπαράσταση απαιτείται αναλογία 235:19. Ωστόσο η αδυναμία επίτευξής της με άμεσο τρόπο, συνέστησε μια σοβαρή πρόκληση για τον Αρχιμήδη και άλλους Έλληνες επιστήμονες.

Οδοντωτό διαφορικό σύστημα

Ο καθηγητής Price, υποστηρίζει ότι με διπλή διάταξη διαφορικών γραναζιών μπορούσε να επέλθει η αναλογία. Πρώτα, κάποιος θα μπορούσε απλά να χρησιμοποιήσει πιο περίπλοκο συνδυασμό γραναζιών, όπως ο Αρχιμήδης στην μηχανική σφαίρα του. Η δεύτερη λύση είναι μια από τις μεγαλύτερες καινοτομίες στην ελληνική μηχανολογία: η ανάπτυξη και  ενσωμάτωση του διαφορικού γραναζιού (βλ. εικόνα άνωθεν). Εκτός από το ότι υπήρξε η πρώτη μηχανοποιημένη, η σφαίρα του Αρχιμήδη αποτέλεσε το παράδειγμα μεταγενέστερων Ελλήνων αστρονόμων. Για παράδειγμα, ο Ποσειδώνιος της Ρόδου, σύγχρονος του Κικέρωνα, κατασκεύασε υδρόγειο βασισμένη στη σφαίρα του Αρχιμήδη. Μέλη της σχολής του, κατασκεύασαν συσκευή με την οποία υπολόγιζαν τις θέσεις του ηλίου και του φεγγαριού, που σήμερα ονομάζεται Μηχανισμός των Αντικυθήρων (βλ. εικόνα).

Μηχανισμός Αντικυθήρων_ Κλίμακες ζωδιακού κύκλου

Με νωπή την πρόκληση της μηχανικής δυσκολίας που αντιμετώπισε ο Αρχιμήδης στην αναπαράσταση του συνοδικού μήνα, εκείνοι οι επιστήμονες ανέπτυξαν το πρώτο διαφορικό γρανάζι για να επιλύσουν το πρόβλημα. Αρχαιολογικά ευρήματα υπαινίσσονται ότι την απώλεια του μηχανισμού των Αντικυθήρων σε ναυάγιο, επακολούθησε η ουσιαστική εξαφάνιση του διαφορικού γραναζιού από τον δυτικό κόσμο της γνώσης μέχρι το 1575, όταν επανεμφανίστηκε σε μια υδρόγειο-ρολόι σχεδιασμένη από τον Jobst Bürgi. Αργότερα, το διαφορικό έγινε καίριο εξάρτημα εκκοκιστικών μηχανών βαμβακιού, εφεύρεση κοντά στην εκπνοή του 18ου αιώνα, η οποία σημάδεψε την αρχή της βιομηχανικής επανάστασης.

Εντούτοις, συσκευές όπως ο μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν δυσεύρετες. Η ουράνια σφαίρα ήταν η πλέον κοινή μέθοδος για αναπαραστάσεις αστρονομικής φύσεως και αυτό προκάλεσε ακολουθία διαρθρωτικών αλλαγών. Εξαιτίας της δυσκολίας του να φανταστούμε τη γη να περιβάλλεται αμιγώς από αναπαράσταση του ουρανού, η σφαίρα προσέλαβε σκελετική εμφάνιση με την πάροδο του χρόνου. Αυτό το νέο μοντέλο του ουρανού, ο σφαιρικός αστρολάβος, γρήγορα αντικατέστησε την πιο ασαφή ουράνια σφαίρα.

Εκλειπτική (wikipedia)

Ωστόσο, η μέθοδος εντοπισμού των αστρικών σωμάτων παρέμεινε η ίδια. Οι Έλληνες αστρονόμοι εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν εκλειπτικό σύστημα συντεταγμένων για τον καθορισμό των θέσεων αστέρων και πλανητών. Για να κατανοήσει κάποιος την λειτουργία του συστήματος, κρίνεται αναγκαία η επεξήγηση ορισμένων όρων και η υπενθύμιση ότι η γή είναι το κέντρο του σύμπαντος, καθώς πρόκειται για γεωκεντρικό μοντέλο του σύμπαντος. Η εκλειπτική, μετρά την ετήσια (φαινόμενη) περιστροφή του ήλιου γύρω από τη γη και είναι κεκλιμένη κατά 23º από τον ουράνιο ισημερινό (βλ. εικόνα). Δεν πρόκειται για αναπαράσταση της ημερήσιας ανατολής και δύσης του ηλίου. Οι Έλληνες χώρισαν την εκλειπτική σε δώδεκα μέρη και καθένα από αυτά ονομάστηκε σύμφωνα με τον αστερισμό που περιελάμβανε – Κριός, Ταύρος, Δίδυμοι, Καρκίνος, Λέων, Παρθένος, Ζυγός, Σκορπιός, Τοξότης, Αιγόκερως, Υδροχόος, και Ιχθύες αντίστοιχα.

Ίππαρχος ο Νικαεύςή Ρόδιος

Έτσι διαμοιρασμένη, η εκλειπτική ονομάζεται ζωδιακός κύκλος. Ακολούθως και πάλι οι Έλληνες, χώρισαν περαιτέρω καθένα από τα δώδεκα μέρη σε τριάντα μονάδες, βαθμονομώντας αποτελεσματικά ολόκληρο τον κύκλο, για το γεωγραφικό μήκος (30×12=360). Το σύστημα άρχιζε με την εαρινή ισημερία, την τομή της εκλειπτικής με τον ουράνιο ισημερινό στον αστερισμό του Άρη, και ολοκλήρωνε έναν πλήρη (360°) κύκλο περιφερειακά γύρω από την ουράνια σφαίρα.  Οι Έλληνες χρησιμοποίησαν την εκλειπτική για την μέτρηση της οριζόντιας, γωνιακής μετατόπισης ενός αστέρα από την εαρινή ισημερία. Η κάθετη γωνιακή μετατόπιση, μετρήθηκε με την κατασκευή βαθμιδωτού κύκλου τοποθετημένου κάθετα προς την εκλειπτική. Το διάγραμμα 1 βοηθά στην κατανόηση των ανωτέρω.

Κλαύδιος Πτολεμαίος

Οι συντεταγμένες της εκλειπτικής χρησιμοποιήθηκαν στις καταγραφές των αστέρων από τους Ίππαρχο και  Πτολεμαίο,  και παρέμειναν πρότυπα για τις ουράνιες μετρήσεις μέχρι την Αναγέννηση, οπότε αντικαταστάθηκαν από το σύστημα ισημερινών συντεταγμένων, το οποίο είναι πανομοιότυπο με το εκλειπτικό, εκτός της χρήσης του ουράνιου ισημερινού για τις οριζόντιες μετρήσεις, στη θέση του εκλειπτικού. Καθώς ο ουράνιος ισημερινός είναι απλά η προβολή του γήινου ομοίου του, οι ισημερινές συντεταγμένες είναι ανάλογες με τα γήινα μήκη και πλάτη και παρέχει ένα πιο ακριβές σύστημα μέτρησης.

Σφαιρικός αστρολάβος του 17ου αι. ή αστρολάβος Ιππάρχου

Ο σφαιρικός αστρολάβος του 17^ου αιώνα είναι βαθμονομημένος για αμφότερα τα ισημερινά συστήματα συντεταγμένων (βλ. εικόνα) παρατηρούμε πως κάθε ζωδιακό τμήμα περιέχει 30° του κύκλου και η μέτρηση του χρόνου σε αυτόν είναι απλή υπόθεση. Αρχικά θεωρούμε ότι ζούμε στον γήινο ισημερινό. Από αυτή τη θέση, η εκλειπτική σχηματίζει σχεδόν τέλειο τόξο άνωθεν. Καθώς η γη περιστρέφεται, ο ήλιος θα ανατείλει και θα δύει σε μια περίοδο 24ωρών.

Επισημαίνεται ότι αυτή δεν είναι η εκλειπτική……………η εκλειπτική θα διευκρίνιζε μόνο την θέση της ημερήσιας ανατολής και δύσης του ηλίου στον ορίζοντα. Κατά την αρχαιότητα, η ημέρα σήμαινε μια πλήρη περιστροφή του ηλίου γύρω από τη γη. Ο χρόνος θα μπορούσε να μετρηθεί απλά με τον διαχωρισμό αυτής σε 24ώρες. Εφόσον η περιφορά είναι κύκλος 360°, ο χωρισμός της σε 24 τμήματα, συνεπάγεται ώρες διάρκειας 15°. Με άλλα λόγια, αν γνωρίζουμε από ποιο σημείο του ορίζοντα  θα ανατείλει ο ήλιος, σύμφωνα με την εκλειπτική, κάθε δεκαπέντε μοίρες πορείας του ήλιου στον ουρανό θα σήμαιναν το τέλος μιας ώρας. Δεδομένης μιας σταθερής πηγής για την κίνηση, είναι δυνατόν να κατασκευασθεί ένα ρολόι ως ακριβή αναπαράσταση του ουρανού από έναν σφαιρικό αστρολάβο.

Απλό ρολόι νερού

Παρόλο που οι Έλληνες είχαν τα μέσα να πράξουν τα απαιτούμενα προς αυτή την κατεύθυνση, το σχήμα και η πολυπλοκότητα ενός σφαιρικού ρολογιού, ενδέχεται να απέτρεψε ρητά πειραματισμούς και μέχρι την ανάπτυξη της στερεογραφίας από τον Ίππαρχο κατά τα μέσα του 2^ου αιώνα π.Χ., μετρούσαν τον χρόνο με ρολόγια νερού διαφόρων ειδών (βλ. εικόνα). Στην απλούστερη μορφή του, ένα ρολόι νερού θα μπορούσε να αποτελείται από ένα μεγάλο δοχείο (υδρία) τρυπημένο πλησίον της βάσης του και μια βαθμονομημένη ράβδο στερεωμένη σε επιπλέουσα βάση. Η μικρή τρύπα θα παρέμενε κλειστή μέχρι να πληρωθεί το δοχείο και στη συνέχεια να τοποθετηθεί η ράβδος η οποία θα επέπλεε παράλληλα με την επιφάνεια του νερού. Ακολούθως η τρύπα ελευθερώνεται  και το πέρασμα του χρόνου μετριέται καθώς το ραβδί βυθίζεται όλο και περισσότερο στο δοχείο. Αυτά τα πρώιμα ρολόγια, κατασκευάζονταν και χρησιμοποιούνταν όταν υπήρχε η απαίτηση μέτρησης ίσων χρονικών περιόδων, όπως για παράδειγμα στην περίπτωση που έπρεπε να παραχωρηθεί ίσος χρόνος σε δύο ομιλητές πριν κάποια συνέλευση.

Τον 2^ο αιώνα π.Χ., ο Κτησίβιος έφτιαξε ένα περίτεχνο ρολόι νερού, που μετρούσε τον χρόνο σε ημερήσια βάση. Η κλεψύδρα (βλ. εικόνα) όπως αποκαλείται, απαρτιζόταν από τέσσερα κύρια μέρη: δοχείο για σταθερή παροχή νερού, δεξαμενή και οδοντωτή διαβαθμισμένη επιπλέουσα ράβδο, διάταξη για την εμφάνιση της ώρας και συσκευή ρύθμισης της ποσότητας του νερού που εγχύεται στο δοχείο. Το νερό παρεχόταν συνεχώς στο δοχείο και όταν υπερχείλιζε, διέφευγε από τον σωλήνα. Στην συνέχεια, σε τακτά χρονικά διαστήματα τροφοδοτούσε την δεξαμενή.

Κτησίβιος ο Αλεξανδρεύς

Όσο αυτή γέμιζε νερό, η επιπλέουσα βαθμονομημένη ράβδος ανέβαινε με σταθερό ρυθμό και όντας συνδεδεμένη με την διάταξη προβολής, έδειχνε την ώρα της ημέρας. Οι Έλληνες μοίρασαν την ημέρα σε 12 ώρες άνισης διάρκειας, ώστε να διασφαλίσουν την ίση κατανομή μεταξύ ημέρας και νύχτας. Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητας, ήταν απαραίτητη η προσθήκη της συσκευής που θα ρύθμιζε την ροή του νερού από το δοχείο στην δεξαμενή. Ανυψώνοντας το στρογγυλό καπάκι στο κωνικό δοχείο η ροή του νερού αυξανόταν, μικραίνοντας συνάμα την διάρκεια της ώρας. Είναι αλήθεια ότι το καλοκαίρι η ημέρα είναι μακρύτερη από τη νύχτα, ενώ τον χειμώνα συμβαίνει το αντίστροφο και ως εκ τούτου το καλοκαίρι το ρολόι ρυθμιζόταν να επεκτείνει την διάρκεια κάθε ημερήσιας ώρας.

Υδραυλικό ωρολόγιο Κτησιβίου_πηγή Δ. Καλλιγερόπουλος

Ένας δεύτερος τρόπος που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες για να εναρμονίσουν την διάρκεια της ημέρας (βλ. εικόνα) ήταν να αλλάζουν την επιφάνεια όπου εμφανιζόταν η ώρα, με συνέπεια αντί της κυκλικής, να χρησιμοποιείται κύλινδρος φέρων επικλινείς διαγραμμίσεις για τις ώρες. Ο μηχανισμός δούλευε ως εξής: καθώς το νερό συσσωρευόταν στην δεξαμενή, ένας δείκτης ανασηκωνόταν με την περιστροφή του τυμπάνου. Με αυτό τον τρόπο ο δείκτης ιχνηλατούσε σταδιακά  το πέρασμα των ρυθμισμένων ωρών στον κύλινδρο. Ωστόσο, το πρώτο παράδειγμα με την στρογγυλή επιφάνεια εντοπισμού της ώρας, είναι πιο σημαντικό εξαιτίας των τροποποιήσεων που έγιναν σε αυτή, μετά την ανακάλυψη της στερεογραφίας από τον Ίππαρχο.

Στερεογραφία

Στερεογραφία, (βλ. εικόνα) είναι η τεχνική με την οποία τρισδιάστατα αντικείμενα προβάλλονται σε δισδιάστατες επιφάνειες. Ο Ίππαρχος την χρησιμοποίησε για δημιουργήσει την προβολή της ουράνιας σφαίρας από τον νότιο ουράνιο πόλο της, στο επίπεδο του ισημερινού της. Εν ολίγοις, μετέτρεψε μια τρισδιάστατη εικόνα σε δισδιάστατη, ένα επιπεδόσφαιρο του ουρανού (δηλ. τοποθετώντας μια υδρόγειο σφαίρα σε επίπεδη επιφάνεια στην οποία εφάπτεται ο νότιος πόλος και φωτίζοντας από βορρά, παρατηρούμε τη σκιά της.

meridian=μεσημβρινός _ ecliptic=εκλειπτική_equator=ισημερινός _ earth=γή

Διαχωρίζοντας την προβολή των αστέρων και της εκλειπτικής, από αυτή του ορίζοντα και του ισημερινού, οι Έλληνες επιστήμονες μπορούσαν να αναπαραστήσουν ταυτόχρονα την πρόοδο του ήλιου κατά μήκος της εκλειπτικής και την ημερήσια περιφορά του γύρω από τη γη. Επί της ουσίας, αναπαρήγαγαν τα περιστροφικά συστατικά του σφαιρικού αστρολάβου σε επιφάνεια δύο διαστάσεων. Συνδυάζοντας στη συνέχεια, τις δύο προβολές του ουρανού με την επιφάνεια ενδείξεων της κλεψύδρας, οι Έλληνες ανακάλυψαν τρόπο παροχής της απαραίτητης  πηγής κίνησης για ακριβή παρουσίαση του χρόνου.

Υπενθυμίζεται ότι η χρήση του σφαιρικού αστρολάβου μπορούσε να είναι ενδεικτική του χρόνου επειδή επέτρεπε σε κάποιον να διαιρέσει την ημερήσια περιστροφή του ήλιου γύρω από τη γη σε 24ώρες, με την κάθε ώρα να ισούται με 15° πλήρους περιστροφής. Το πρόβλημα διατήρησης της χρονομέτρησης στον σφαιρικό αστρολάβο είναι ότι χρειαζόταν συνεχή σταθερή κίνηση για να μιμείται την πραγματική του ήλιου γύρω από τη γη.

Σχεδιάγραμμα επίπεδου αστρολάβου

Έχοντας στη διάθεσή τους την στερεογραφία, οι επιστήμονες μπορούσαν να προβάλλουν τον σφαιρικό αστρολάβο σε δύο επίπεδες επιφάνειες (δίσκους) όπου ο πρώτος παρείχε τα δεδομένα για την μέτρηση της θέσης του ήλιου στον ουρανό και ο δεύτερος απεικόνιζε την πραγματική διαδρομή που ακολουθούσε διασχίζοντας τον ουρανό. Τα πλεονεκτήματα της μεθόδου αυτής έναντι της μονής σφαιρικής προβολής, έγκεινται στο ότι είναι ευκολότερο να κατασκευασθεί ένα δισδιάστατο μοντέλο από μια πολύπλοκη σφαίρα και επιπλέον παρέχεις ευκολότερα συνεχή κίνηση στους δύο δίσκους με την χρήση κλεψύδρας. Συναρμόζοντας τις επίπεδες προβολές με την κλεψύδρα, οι Έλληνες κατασκεύασαν το πρώτο αναφορικό ρολόι, το οποίο απαρτιζόταν από περιστρεφόμενο δίσκο-χάρτη αστέρων, τοποθετημένο πίσω από σταθερό όμοιο του (εικόνα 1) και συρμάτινη αναπαράσταση του μεσημβρινού, του ορίζοντα και των δύο τροπικών.

Εικόνα 1

Ο σταθερός δίσκος, απαρτίζεται από αρκετούς ομόκεντρους κύκλους, διαιρούμενος σε 24 τμήματα από μια σειρά μικρών τόξων. Το καθένα από αυτά αναπαριστά μία ώρα της ημέρας. Επειδή το μακρύ τόξο που εκτείνεται από την μία ως την άλλη άκρη του δίσκου (στεφάνη) αναπαριστά τον ορίζοντα, η πρώτη ώρα της ημέρας ξεκινά από τα δεξιά του. Οι δώδεκα ώρες της ημέρας βρίσκονται πάνω από τον ορίζοντα και οι δώδεκα της νύχτας από κάτω. Ο στερεογραφικός χάρτης της εκλειπτικής είχε προσαρτηθεί πίσω από την σταθερή αυτή αναπαράσταση. Παρά το κυκλικό της σχήμα, η εκλειπτική  δεν περιστρεφόταν γύρω από τον εαυτό της.

Για να αναπαρασταθεί με ακρίβεια το καθημερινό μονοπάτι του ήλιου η εκλειπτική περιστρεφόταν γύρω από ένα σημείο ευρισκόμενο περί το ήμισυ της διαδρομής ανάμεσα στο κέντρο και το κάτω άκρο του κύκλου, θα ολοκλήρωνε δε έναν κύκλο γύρω από αυτό το σημείο κάθε ημέρα. Επιπλέον η εκλειπτική είχε διαμορφωθεί με 365 οπές στην περίμετρό της, μια για κάθε ημέρα του χρόνου, στην οποία είχε τοποθετηθεί ένας ξύλινος πάσσαλος αντιπροσωπευτικός του ήλιου. Το έτος ξεκινούσε με την εαρινή ισημερία και με την ολοκλήρωση κάθε ημερήσιας περιστροφής της εκλειπτικής ο πάσσαλος προωθείτο στην επόμενη τρύπα κατά μήκος της περιμέτρου της. Ωστόσο, η εκλειπτική επαναφερόταν στο αρχικό σημείο της κάθε ημέρα, ώστε ο πάσσαλος να ξεκινά πάντα από τον ορίζοντα. Το αναφορικό ρολόι ήταν ταυτόχρονα και ημερολόγιο, απεικονίζοντας την ώρα της ημέρας και την προώθηση του ήλιου κατά μήκος της εκλειπτικής.

Εικόνα 2

Δεύτερο παράγωγο της στερεογραφίας είναι ο αστρολάβος, συσκευή εντοπισμού των αστέρων κάθε στιγμή του χρόνου. Ο αστρολάβος απαρτίζεται από τρία κύρια μέρη: πρώτα υπάρχει ένας σταθερός δίσκος που αποκαλείται τύμπανο (εικόνα 2) στο οποίο μπορούσε κάποιος να μετρήσει την θέση των άστρων. Το τύμπανο είναι ανάγλυφος δίσκος που διευκολύνει στη χρήση του σε σχέση με την αναστάτωση που προκαλούσαν οι συρμάτινοι βραχίονες του αναφορικού ρολογιού, αλλά εξαιτίας της διαφοράς στην τοποθέτηση του ορίζοντα από τόπο σε τόπο, κάθε αστρολάβος περιείχε σειρά από τύμπανα.

Εικόνα 3

Κάθε φορά χρησιμοποιούσαν από ένα και η συμπερίληψη διαφόρων τυμπάνων, διασφάλιζε την χρήση του αστρολάβου σε διάφορα σημεία της γης. Δεύτερο είναι το rete, λατινική λέξη για το δίκτυο, όπως αποκαλείται το γράφημα των ουράνιων αντικειμένων σε σκελετική προβολή στερεωμένη πάνω από το τύμπανο και τρίτο πρωτεύον εξάρτημα, ένας απλός μετρητής της απόστασης ενός άστρου από τον ορίζοντα, συνήθως μια ράβδος που προσαρμοζόταν στην πλάτη του αστρολάβου. Έτσι, μπορούσε κάποιος να παράξει ουράνιο χάρτη οποιαδήποτε νύχτα, εντοπίζοντας γνωστό άστρο, μετρώντας την γωνιακή του απόσταση πάνω από τον ορίζοντα και περιστρέφοντας την αράχνη (rete, δίκτυο εικόνα 3) έως ότου η αναπαράσταση του άστρου ευθυγραμμιστεί με την γωνιακή του απόσταση στο τύμπανο. Τα χρόνια της Αναγέννησης ο αστρολάβος συμπεριλαμβανόταν σε σχεδιασμούς ρολογιών όπως αυτό από τον Janus Reinhold (βλ. αστρονομικό ρολόι).

Αστρονομικό ρολόι

Η εξέλιξη του αναφορικού ρολογιού εξαρτήθηκε από αρκετές εκατοντάδες χρόνια ελληνικής επιστήμης. Η αδρή σφαιρική αναπαράσταση των ουρανών από τον Θαλή, θεμελίωσε το οικοδόμημα άλλων Ελλήνων επιστημόνων. Μετά την κατασκευή της πρώτης ουράνιας σφαίρας από τον Εύδοξο, ο Αρχιμήδης δημιούργησε την πρώτη μηχανική απεικόνιση χρησιμοποιώντας σειρά γραναζιών. Ωστόσο, οι σφαιρικοί αστρολάβοι ήταν αυτοί που χρησιμοποιήθηκαν ευρύτερα στην μελέτη των ουρανών. Σε σύντομο χρονικό διάστημα από την κατασκευή της σφαίρας του Αρχιμήδη, ο Κτησίβιος έφτιαξε την πρώτη κλεψύδρα

Σελίδα από εκτύπωση του 1515 της Αλμαγέστης του Πτολεμαίου, δείχνοντας το τέλος του καταλόγου αστέρων της Κασσιόπειας (δύο πρώτες γραμμές) και την έναρξη καταλόγου αστέρων στον Περσέα

Παρόλο που σ᾽ έναν σφαιρικό αστρολάβο είναι εφικτή η παρατήρηση του χρόνου, εντούτοις είναι αρκετά δύσκολη η μίμηση της κίνησης του ήλιου γύρω από την γη. Η εφεύρεση της στερεογραφίας από τον Ίππαρχο άνοιξε το δρόμο για μια ενεργητική αναπαράσταση του ουρανού, συνδυάζοντας τις επίπεδες προβολές με την κλεψύδρα. Το αναφορικό ρολόι και ο συγγενής του αστρολάβος, όχι μόνο βοήθησαν τον Πτολεμαίο να συντάξει τον εκτενή αστρικό κατάλογο, την Αλμαγέστη, αλλά συγχρόνως εδραίωσαν την σύγχρονη χρονομετρία.

Βιβλιογραφία

-Guy, Samuel and Michel, Henri- Time and Space: Measuring Instruments from the 15th to 19th centuries. New York: Praeger Publishers. 1971.

-Milham, Willis I. Time and Timekeepers– New York: The Macmillan Company, 1944.

-Price, Derek De Solla. Gears from the Greeks– New York: Science History Publications. 1975.

-Drachmann, A.G. «The Plane Astrolabe and the Anaphoric Clock.» Centaurus 1954: v.3 pp.183-189.

Μέγας Αλέξανδρος σε μάχη_λεπτομέρεια από παράσταση του Τάραντα_3ος αι. π.Χ_Εθνκό Αρχαιολογικό μουσείο

Ενώ ο Δαρείος επιχειρούσε κατά της Αιγύπτου και υπολειπόταν μόλις λίγους μήνες πριν την υποταγή της, οι επιτυχίες του Αλεξάνδρου στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια επιβεβαίωναν τους φόβους των Περσών ότι παρά τη δολοφονία του Φιλίππου ο Μακεδονικός κίνδυνος δεν είχε αποσοβηθεί και η Αχαιμενιδική διπλωματία άρχισε να χρησιμοποιεί τα αντίμετρα που διέθετε. Οι πρέσβεις του Μεγάλου Βασιλέως με 300 τάλαντα αναζητούσαν στην Ελλάδα συμμάχους δικούς τους και εχθρούς του Αλεξάνδρου.

Οι Αθηναίοι δεν δέχθηκαν να εξαγορασθούν, αλλά ο Δημοσθένης για πολλοστή φορά δεν μπόρεσε να αντισταθεί στη δωροληψία, πόσο μάλλον που τώρα μπορούσε να προφασισθεί ευγενείς σκοπούς και ανώτερα ιδανικά. Σύμφωνα μάλιστα με τον Ιουστίνο, ο Δημοσθένης «που είχε δωροδοκηθεί από τους Πέρσες με ένα μεγάλο χρηματικό ποσό» ισχυριζόταν ότι οι Τριβαλλοί είχαν εξοντώσει τον Αλέξανδρο και όλο του το στράτευμα και για να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του, παρουσίασε στην Εκκλησία των Αθηναίων κάποιον που δήλωσε ότι τραυματίσθηκε στη μάχη όπου σκοτώθηκε κι ο Αλέξανδρος.

Δημοσθένης_προτομή _μουσείο Λούβρου

Μέσα στη γενικότερη σύγχυση κάποιοι ακραίοι φιλοπέρσες Θηβαίοι εξόριστοι μπήκαν νύχτα στην πόλη. Λόγω των άριστων σχέσεων των Θηβαίων με την Αυλή της Περσέπολης, και της δραστήριας ανάμιξης του Δημοσθένη, δηλαδή της φιλοπερσικής (ή αντιμακεδονικής) παράταξης των Αθηνών, είναι μάλλον βέβαιο ότι κινήθηκαν με παρότρυνση των Περσών. Στην Εκκλησία των Θηβαίων εν ονόματι των πολύπαθων ιδεωδών της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας ξεσήκωσαν το Θηβαϊκό λαό σε εξέγερση, διαβεβαιώνοντας ότι ο Αλέξανδρος είχε σκοτωθεί στις κλεισούρες (στενά περάσματα) της Ιλλυρίας. Οι Θηβαίοι πείσθηκαν πρόθυμα, εξεγέρθηκαν και απέκλεισαν την Μακεδονική φρουρά στην Καδμεία, την ακρόπολη των Θηβών κατασκευάζοντας γύρω της διπλό χάρακα (φράχτη).

Τα γεγονότα της Θήβας θεωρήθηκαν από τους Αρκάδες, Ηλείους, Αργείους και Αιτωλούς ως ευκαιρία, για να εξεγερθούν και ο συνεργάτης των Περσών, Δημοσθένης, έστειλε στη Θήβα πολλές πανοπλίες, τις οποίες αγόρασε με το Περσικό χρυσάφι. Η εξοπλιστική δαπάνη ήταν δυσβάσταχτη, αφού τηρουμένων των αναλογιών οι πολεμικοί εξοπλισμοί στην αρχαιότητα ήταν εξίσου δαπανηροί με τους σημερινούς. Η κατάσταση ήταν πλέον πολύ σοβαρή για τον Αλέξανδρο.

Οι Αθηναίοι δεν είχαν ξεχάσει τις ηγεμονικές φιλοδοξίες τους, αν και για κάποιον άγνωστο λόγο απέρριψαν την προσφορά του Δαρείου. Άραγε έκριναν τα 300 τάλαντα ως ανεπαρκή για τη χρηματοδότηση πολεμικών επιχειρήσεων; Οι Σπαρτιάτες ποτέ δεν είχαν αναγνωρίσει την Μακεδονική Ηγεμονία και συνεπώς δεν είχαν συμβατική υποχρέωση να την σεβαστούν.

Η εξέγερση των Θηβαίων είχε ως πρώτο στόχο την απελευθέρωση των Θηβών και ως απώτερο σκοπό την επανάκτηση της Ηγεμονίας της Ελλάδος. Τα ήδη εξεγερμένα κράτη μπορούσαν να παρασύρουν κι άλλα, οπότε η σύμπηξη αντιμακεδονικών συμμαχιών θα ήταν αυτόματη και η κατάσταση θα ξέφευγε από τον έλεγχο των Μακεδόνων. Ευτυχώς όμως για τον Αλέξανδρο, οι Αθηναίοι επέλεξαν την τακτική του καιροσκοπισμού και έτσι η Θήβα απέμεινε η μόνη επικίνδυνη εστία εξέγερσης.

Ερείπια της Καδμείας_ Ακρόπολης των Θηβών

Ο Αλέξανδρος πληροφορήθηκε τα τεκταινόμενα και αμέσως μόλις νίκησε τους Ιλλυριούς, στράφηκε προς Νότο. Μάλιστα φέρεται να είπε ότι ο Δημοσθένης, που τον αποκαλούσε παιδί όταν επιχειρούσε στη Θράκη και μειράκιον (παιδαρέλι) όταν διέσχιζε τη Θεσσαλία, μπροστά στα τείχη της Θήβας θα διαπίστωνε ότι ήταν άντρας. Επειδή οι Θηβαίοι δεν αποστατούσαν μόνο από τη Μακεδονική Ηγεμονία, αλλά και από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων, πήρε μαζί του όλο το στράτευμα του Κοινού Συνεδρίου.

Διέσχισε την Εορδαία και την Ελιμιώτιδα, πέρασε από τα όρια της Τυμφαίας (όλα αυτά ήταν κρατίδια της Άνω Μακεδονίας) και της Παρυαίας και σε μία εβδομάδα βρισκόταν στην Πέλιννα της Θεσσαλίας. Έξι ημέρες μετά μπήκε στην Βοιωτία, ενώ οι Θηβαίοι αντιλήφθηκαν ότι «είχε περάσει τις Θερμοπύλες» μόνον όταν έφτασε στον Ογχηστό, περί τα 20 χλμ. έξω από τη Θήβα. Συνολικά διήνυσε πολύ περισσότερα από 600 χλμ. σε 13 ημέρες, δηλαδή κινήθηκε με ταχύτητα μεγαλύτερη από 46 χλμ. ανά ημέρα. Η κίνησή του αυτή ήταν τόσο ταχεία, ώστε αρκετοί Θηβαίοι δεν μπορούσαν να πιστέψουν πως ήταν ο βασιλέας Αλέξανδρος με τα στρατεύματα, που είχε μαζί του στον Βορρά. Έλεγαν λοιπόν ότι είναι άλλα στρατεύματα με επικεφαλής άλλον Αλέξανδρο, τον Λυγκηστή γιο του Αερόπου.

Αρχαία Θήβα

Εκ πρώτης όψεως η άμυνα της Θήβας οργανώθηκε υποδειγματικά. Τα στρατεύματα, ιππείς και πεζοί, βρίσκονταν σε διασπορά γύρω από την πόλη και κάλυπταν μία σειρά από κωλύματα (τάφρους και χάρακες) που δημιουργούσαν τουλάχιστον δύο γραμμές άμυνας. Τα τείχη θα αποτελούσαν την έσχατη γραμμή άμυνας και για το λόγο αυτό τα είχαν επανδρώσει με μέτοικους, φυγάδες και απελευθερωμένους δούλους, δηλαδή τους πιο απαίδευτους στα πολεμικά θέματα. Όλοι οι ικανοί και έμπειροι πολεμιστές βρίσκονταν εκτός των τειχών για την καθοριστική μάχη.

Ο Αλέξανδρος γενικά απέφευγε να συγκρουστεί ανοιχτά με τα ισχυρά κράτη του νότου και προτιμούσε να τα υποχρεώνει σε υπακοή δια του εκφοβισμού. Αν συγκρουόταν μαζί τους θα έπρεπε να ικανοποιήσει τις ηθικές και οικονομικές απαιτήσεις των Μακεδόνων και των συμμάχων τους, βλάπτοντας ηθικά και οικονομικά τους απείθαρχους. Επιπλέον θα προκαλούσε και θα υφίστατο απώλειες σε ανθρώπινους πόρους, που ήταν χρήσιμοι για την υλοποίηση του οράματός του, την κατάλυση της Περσικής αυτοκρατορίας. Έτσι, μπροστά στα τείχη της Θήβας ανέπτυξε τις δυνάμεις του, αλλά δεν προχώρησε αμέσως σε επίθεση. Άφησε το περιθώριο στους πιο συνετούς να μεταπείσουν την Εκκλησία των Θηβαίων και να δώσουν αναίμακτο τέρμα στην εξέγερση. Φαίνεται ότι ήθελε να φερθεί στους Θηβαίους, όπως τους είχε φερθεί κι ο Φίλιππος μετά τη μάχη της Χαιρώνειας.

Για να τους βοηθήσει περισσότερο και να κάνει σαφείς τις συμφιλιωτικές του προθέσεις, διακήρυξε ότι ζητούσε να του παραδώσουν μόνο τους δύο πρωταίτιους της εξέγερσης, τον Προθύτη και το Φοίνικα και ότι σε όλους τους άλλους χορηγούσε αμνηστία, για να απολαύσουν την «κοινή ειρήνη μεταξύ των Ελλήνων». Τότε οι Θηβαίοι νομίζοντας ότι ήταν ίσοι ή ισοδύναμοι ζήτησαν από τον Αλέξανδρο να τους παραδώσει τον Φιλώτα και τον Αντίπατρο και κάλεσαν όποιον από τους συμμάχους του ήθελε, να συστρατευθεί μαζί τους, για να ελευθερώσουν την Ελλάδα από τον τύραννό της με τη βοήθεια του Μεγάλου Βασιλέως.

Δηλαδή οι ευεργέτες του Πέρση βασιλέα, οι ενθουσιώδεις συνεργάτες των Περσών στους Περσικούς πολέμους, προσφέρθηκαν με τη βοήθεια του Πέρση βασιλέα να ελευθερώσουν την Ελλάδα! Επιπλέον αποκάλεσαν τύραννο τον Ηγεμόνα της Ελλάδος, λες κι εκείνοι, ή τα άλλα Βοιωτικά κράτη δεν καταδυνάστευαν συστηματικά, ή ουδέποτε υπήρξαν Ηγεμόνες της Ελλάδος. Καλούσαν δηλαδή τους μεν στρατιώτες των κρατών – μελών του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων να στασιάσουν και να αρνηθούν να πολεμήσουν κατά των Περσών, τα δε κράτη προέλευσής τους να εγκαταλείψουν την προοπτική επέκτασης στην Ασία και να βυθιστούν ξανά στο τέλμα της κοινωνικής και οικονομικής ύφεσης, που χαρακτήρισε την Ελλάδα κατά τη Θηβαϊκή Ηγεμονία. Ο Αλέξανδρος μετά από αυτήν τη βαριά προσβολή φέρεται να άρχισε τις τελικές ετοιμασίες για την πολιορκία και τη συναρμολόγηση των πολιορκητικών μηχανών.

Τα παραπάνω είναι η εκδοχή των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων της «λαϊκής παράδοσης», ωστόσο η πιο λογική και πιστευτή εκδοχή είναι εκείνη του Πτολεμαίου, την οποία καταγράφει ο Αρριανός. Ο Αλέξανδρος δεν ήθελε να επιτεθεί για τους λόγους, που αναφέραμε και οι δύο στρατοί παρέμειναν για μερικές ημέρες παρατεταγμένοι ο ένας απέναντι στον άλλο αλλά αδρανείς. Ίσως μάλιστα ο Αλέξανδρος να προσδοκούσε και σε κάποια παρέμβαση τρίτων, για να λήξει αναίμακτα η υπόθεση. Όταν το θηβαϊκό ιππικό υποστηριζόμενο από αρκετούς ψιλούς, επιτέθηκε στις προφυλακές των Μακεδόνων και σκότωσε μερικούς, ο Αλέξανδρος περιορίσθηκε να μετακινήσει τις δυνάμεις του παράλληλα προς τα τείχη της Θήβας και να στρατοπεδεύσει κοντά στην αποκλεισμένη Μακεδονική φρουρά στην Καδμεία. Ο Περδίκκας (του οποίου οι φιλοδοξίες φάνηκαν καθαρά μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου) όντας στρατοπεδάρχης επιτέθηκε με την τάξη του, γκρέμισε τον πρώτο χάρακα και συγκρούσθηκε με την Θηβαϊκή προφυλακή.

Απεικόνιση του 14ου αιώνα όπου ο Περδίκκας απεικονίζεται να λαμβάνει το δαχτυλίδι του ετοιμοθάνατου Αλεξάνδρου_wikipedia

Ο γκρεμισμένος χάρακας ενθάρρυνε και τον Αμύντα του Ανδρομένη να ακολουθήσει με τη δική του τάξη, όμως οι Θηβαίοι ξεπέρασαν γρήγορα τον αρχικό τους αιφνιδιασμό και καθήλωσαν τους Μακεδόνες στο δεύτερο χάρακα, τραυμάτισαν δε σοβαρά τον Περδίκκα, που μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο σε πολύ κακή κατάσταση. Βλέποντας τις δύο τάξεις της φάλαγγας να καταπονούνται στριμωγμένες ανάμεσα στους δύο χάρακες κι επειδή τα δύο διαδοχικά κωλύματα δεν ευνοούσαν τις κινήσεις της φάλαγγας και του ιππικού, ο Αλέξανδρος έστειλε τους τοξότες και τους Αγριάνες ακοντιστές να καλύψουν την υποχώρηση των δύο τάξεων. Οι ψιλοί στην αρχή απώθησαν και καταδίωξαν τους Θηβαίους, οι οποίοι με μία αιφνιδιαστική και ορμητική αναστροφή έτρεψαν σε φυγή τους διώκτες τους και τους υποχρέωσαν να αναζητήσουν καταφύγιο έξω από τους χάρακες, στο Μακεδονικό άγημα και τους βασιλικούς υπασπιστές.

Το γεγονός ότι οι άντρες του Περδίκκα γκρέμισαν με τόση ευκολία τον πρώτο χάρακα και μόλις στον δεύτερο συνάντησαν σοβαρή αντίσταση, αποτελεί σαφέστατη ένδειξη του αιφνιδιασμού που προκάλεσε η αυθαίρετη ενέργειά του. Ακριβώς επειδή οι κυρίως δυνάμεις του Αλεξάνδρου δεν έδειχναν πρόθεση εμπλοκής, οι Θηβαίοι είχαν την πεποίθηση ότι επρόκειτο για μία ακόμη αψιμαχία. Ίσως πρέπει να συνεκτιμήσουμε την γενικά ανεπιτυχή πολεμική δράση των Θηβαίων από τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ) και κατά των Φωκέων στον Εννεαετή Ιερό πόλεμο (354 – 345 π.Χ) για να αιτιολογήσουμε τους λόγους, που διέλυσαν την παράταξή τους αφού απέκρουσαν τους Μακεδόνες και κατόπιν τους καταδίωξαν. Εκ του αποτελέσματος αποδεικνύεται ότι αυτό ήταν το μοιραίο τακτικό σφάλμα τους.

Η απερισκεψία του Περδίκκα παρ’ ολίγο να του στοιχίσει τη ζωή, όπως στοίχισε στον αρχηγό των τοξοτών Κλέανδρο και σε άγνωστο αριθμό άλλων στρατιωτών, αλλά η σημαντικότερη ζημία ήταν ότι δύο τάξεις της φάλαγγας, οι τοξότες και οι Αγριάνες τράπηκαν σε φυγή από τους Θηβαίους, που ούτως ή άλλως δεν είχαν δώσει σημάδια συνδιαλλαγής και τώρα πια είχαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και ένα λόγο παραπάνω να αρνηθούν κάθε συζήτηση. Έχοντας υπόψη αυτά και μη θέλοντας να διακυβεύσει το γόητρό του ο Αλέξανδρος έριξε στη μάχη όλο το υπόλοιπο στράτευμα.

Όπως ήταν απόλυτα φυσιολογικό, οι διασκορπισμένοι Θηβαίοι δεν μπόρεσαν να προβάλουν αντίσταση στους συντεταγμένους Μακεδόνες και τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Εγκατέλειψαν την πρώτη γραμμή άμυνας, έσπευσαν μαζικά στις διόδους των κωλυμάτων της δεύτερης γραμμής, διωκόμενοι κατά πόδας και ο αιφνιδιασμός μετατράπηκε σε πανικό με αποτέλεσμα οι ιππείς να ποδοπατούν τους πεζούς και να επιτείνουν τον πανικό. Κάθε σκέψη να επανδρώσουν τις άλλες γραμμές άμυνας εγκαταλείφθηκε και οι Θηβαίοι έσπευσαν να κλειστούν στα τείχη, αλλά εξαιτίας της αλλοφροσύνης δεν πρόλαβαν να κλείσουν τις πύλες.

Το Θηβαϊκό ιππικό αφού μπήκε στην πόλη, διέφυγε στην πεδιάδα από κάποια άλλη πύλη, θέλοντας να αποφύγει το επερχόμενο μοιραίο. Δηλαδή οι διάσημοι Θηβαίοι ιππείς συμπεριφέρθηκαν σαν να είχαν ηττηθεί σε κάποιο μακρυνό πεδίο μάχης και δεν λογάριασαν ότι εγκατέλειπαν απροστάτευτη την πατρίδα τους και τις οικογένειές τους, ενώ λίγο νωρίτερα ήθελαν να απελευθερώσουν ολόκληρη την Ελλάδα από τον «τύραννο». Οι Μακεδόνες και οι σύμμαχοί τους, αφού σάρωσαν με ανέλπιστη ευκολία τις αμυντικές γραμμές των Θηβαίων, εισέβαλαν ανεμπόδιστοι στην πόλη. Οι 6.000 νεκροί Θηβαίοι κατά την άλωση έναντι των 500 Μακεδόνων σε όλη τη διάρκεια των επιχειρήσεων δείχνουν τη σκληρότητα της σφαγής, που ακολούθησε.

Όσον αφορά στην αμιγώς στρατιωτική επιχείρηση, το γεγονός ότι η στρατιά του Αλεξάνδρου έφτασε σε απόσταση 20 χλμ. από τη Θήβα, χωρίς προηγουμένως να γίνει αντιληπτή, σημαίνει ότι κανένα κράτος μεταξύ Μακεδονίας και Θήβας δεν συμπαθούσε τους Θηβαίους και την εξέγερσή τους, ώστε να τους ενημερώσει για τη θέση της στρατιάς. Επίσης σημαίνει ότι οι Θηβαίοι δεν είχαν ούτε άμεση ούτε έμμεση πρόσβαση στα ημεροσκόπια (παρατηρητήρια) επί Βοιωτικού εδάφους. Δηλαδή εξεγέρθηκαν χωρίς την απαραίτητη οργάνωση στον κρισιμότερο απ’ όλους τους στρατιωτικούς τομείς, τις πληροφορίες, είναι δε γνωστό ότι η κακή στρατιωτική οργάνωση σε καμία περίπτωση δεν αντισταθμίζεται από τον ηρωισμό και την αποφασιστικότητα.

Η άλωση των Θηβών_University of Texas

Εν ολίγοις οι Θηβαίοι στρατιωτικοί ηγήτορες με την εντυπωσιακή ανεπάρκειά τους κατέστησαν διακοσμητικές όλες τις προετοιμασίες, γεγονός που  οδηγεί στο συμπέρασμα ότι δεν ήταν σε θέση να αποκρούσουν την επίθεση ενός εχθρού αποφασισμένου να κυριεύσει την πόλη τους. Ίσως διότι μέχρι εκείνη τη στιγμή η πόλη τους δεν ανήκε σ’ εκείνες, που κινδύνευαν πραγματικά από πολιορκία. Οι πολιτικοί των Θηβών φέρουν κάποιες ευθύνες, τις οποίες όμως δεν δικαιούμαστε να μεγαλοποιήσουμε, αφού οι αποφάσεις ήταν συλλογικές. Οι στρατευμένοι πολίτες, εφόσον δεν προέβαλαν συντεταγμένη αντίσταση στο πεδίο της μάχης και αρχικά εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, είναι αδιάφορο αν τελικά έπεσαν ηρωικά ή εκλιπαρώντας για τη ζωή τους. Είναι λοιπόν προφανής η προχειρότητα της στρατιωτικής προετοιμασίας, αυταπόδεικτη δε και βαρύτατη η ευθύνη του Δημοσθένη και των άλλων συνεργατών των Περσών για τη μοίρα της Θήβας.

Μετά την άλωση ο Αλέξανδρος συγκάλεσε σύσκεψη για την τύχη της Θήβας. Ο Διόδωρος λέει ότι «αφού συγκέντρωσε τους συνέδρους των Ελλήνων ανέθεσε στο Κοινό Συνέδριο [να αποφασίσει] πώς να χειριστεί την πόλη των Θηβαίων», είναι λοιπόν σαφής ότι παρέπεμψε το θέμα στο Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων. Φυσικά, οι Σύνεδροι δεν ακολουθούσαν τη στρατιά κι ο Διόδωρος φαίνεται μάλλον να εννοεί ότι το θέμα παραπέμφθηκε σε συνεδρίαση των Ελλήνων στρατηγών από τα κράτη μέλη του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων. Αντίθετα, ο Αρριανός λέει ότι «ανέθεσε στους συμμάχους του να ρυθμίσουν τα της Θήβας κι αυτοί διαμοίρασαν μεταξύ τους τη γη των Θηβαίων» και συνεπώς περιορίζει τη σύσκεψη κατά κύριο λόγο στους Βοιωτούς γείτονες των Θηβαίων.

Σ’ αυτήν την περίπτωση πρέπει να συμπεράνουμε χωρίς καμία αμφιβολία ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε τη σκληρότερη δυνατή απόφαση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κατά την εκδοχή του Διόδωρου η τύχη των Θηβαίων θα ήταν πολύ διαφορετική. Αρκετά γειτονικά κράτη μισούσαν τους Θηβαίος για την αλαζονεία τους ως Ηγεμόνες της Βοιωτίας, πολύ πριν γίνουν Ηγεμόνες της Ελλάδος και τελικά έπεισαν εύκολα και τους άλλους συνέδρους να πάρουν εκδικητική απόφαση.

Σ’ αυτήν τη συνεδρίαση είχε έλθει η ώρα να πληρώσουν οι Θηβαίοι με το ίδιο νόμισμα τις καταστροφές και τους εξανδραποδισμούς, που είχαν επιβάλει παλαιότερα σε άλλες πόλεις της περιοχής, ακόμη και σε μερικές Βοιωτικές (Θεσπιές, Ορχομενός, Πλαταιές) καθώς και το ότι ουδέποτε συμμερίσθηκαν τις πανελλήνιες επιδιώξεις, ούτε καν κατά την εισβολή των Περσών. Οι αντιπρόσωποι των παθόντων κρατών ζητούσαν εκδίκηση, για όσα είχαν υποστεί, και θύμισαν στους υπόλοιπους ότι οι Θηβαίοι στην εισβολή του Ξέρξη είχαν Μηδίσει, ότι ήταν οι μόνοι Έλληνες, που τιμούνταν από τους Πέρσες βασιλείς ως ευεργέτες και ότι οι πρέσβεις τους είχαν το προνόμιο να κάθονται σε κάθισμα μπροστά στο Μεγάλο Βασιλέα, ενώ όλοι οι άλλοι πρέσβεις υποχρεούνταν να τον προσκυνούν.

Κατά τον Ιουστίνο, «οι Θηβαίοι μετά την ήττα τους υπέστησαν όλες τις τρομακτικές ποινές, που ακολουθούν μία ατιμωτική παράδοση». Η τελική απόφαση προέβλεπε την ισοπέδωση της πόλης, τον εξανδραποδισμό των κατοίκων και τον χαρακτηρισμό των Θηβαίων φυγάδων ως αγωγίμων, ώστε να μην μπορεί κανείς Έλληνας να τους παράσχει καταφύγιο. Επίσης αποφάσισαν να εγκαταστήσουν φρουρά στην πόλη και να μοιραστούν την ύπαιθρο εξαιρώντας τις ιδιοκτησίες των ναών, τέλος δε να ξαναχτίσουν και να τειχίσουν τις Πλαταιές και τον Ορχομενό, τις ανέκαθεν αντιθηβαϊκές πόλεις της Βοιωτίας που είχαν ισοπεδώσει οι Θηβαίοι.

Η καταστροφή των Θηβών

Από τον εξανδραποδισμό εξαίρεσαν τους ιερείς, τους συγγενείς του ποιητή Πινδάρου, όσους εναντιώθηκαν στην εξέγερση και όσους είχαν φιλοξενήσει τον Φίλιππο κατά την ομηρία του εκεί. Όλοι οι υπόλοιποι, περί τις 30.000, πουλήθηκαν ως δούλοι και από την πώληση των ανδραπόδων συγκεντρώθηκαν 440 τάλαντα. Χαρακτηριστικό του μίσους των γειτόνων των Θηβαίων είναι ότι έσυραν δια της βίας έξω από τους ναούς, όσους γέρους και γυναικόπαιδα είχαν καταφύγει εκεί ως ικέτες και συνεπώς είχαν ασυλία.

Καταγράφεται με σαφήνεια ότι η απόφαση για την καταστροφή της Θήβας ελήφθη από συλλογικά όργανα και ότι προς αυτήν την κατεύθυνση πίεζαν όσοι επιζητούσαν να εκδικηθούν τους Θηβαίους. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να αμφισβητήσουμε ότι πράγματι αυτό συνέβη, εντούτοις είναι αυταπόδεικτο ότι την πλήρη ευθύνη για την καταστροφή της Θήβας φέρει ο Αλέξανδρος. Είναι δε αυταπόδεικτο, διότι ήταν γνωστή σε όλους η αλαζονεία των Θηβαίων και η εχθρότητα, που είχαν δημιουργήσει σε πολλούς γείτονές τους. Ο Αλέξανδρος λοιπόν γνώριζε πολύ καλά ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα, αν ζητούσε από τους εχθρούς των Θηβαίων να αποφασίσουν την τύχη των Θηβαίων και ουδείς μπορεί να ισχυριστεί ότι αιφνιδιάσθηκε απ’ την απόφαση, ή ότι οι σύνεδροι ξέφυγαν από τον πολιτικό του έλεγχο.

Όπως είχε διαμορφωθεί η κατάσταση στα νότια της Μακεδονίας, η καταστροφή ενός ισχυρού και απείθαρχου κράτους ήταν ταυτόχρονα η καλύτερη μέθοδος εκφοβισμού όλων των υπολοίπων, που αμφισβητούσαν την Μακεδονική Ηγεμονία της Ελλάδος, αλλά και όσων Μακεδόνων αμφισβητούσαν τη θέση του Αλεξάνδρου στο θρόνο. Έτσι, ο Αλέξανδρος απλώς επέτρεψε να εφαρμοσθούν οι δημοκρατικές διαδικασίες, οι οποίες ήταν γνωστό εκ των προτέρων που θα κατέληγαν.

Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ της καταστροφής άλλων πόλεων παλαιότερα και αυτής των Θηβών ήταν η κατάργηση του κώδικα αλληλοσεβασμού μεταξύ των πρωταγωνιστών στις πολεμικές συγκρούσεις. Μέχρι τότε οι διεκδικητές της κορυφαίας πολιτικής διάκρισης στην Ελλάδα, της Ηγεμονίας, δεν έβλαπταν σοβαρά ο ένας τον άλλο. Ενώ ισοπέδωναν άλλες πόλεις και εξανδραπόδιζαν τους κατοίκους τους, δεν το έπρατταν ο ένας εναντίον του άλλου. Ακόμη και όταν η Θήβα ζητούσε την καταστροφή και τον εξανδραποδισμό της ηττημένης στον Πελοποννησιακό πόλεμο Αθήνας, οι αναδειχθέντες σε Ηγεμόνες της Ελλάδος, Σπαρτιάτες, περιόρισαν την ποινή της Αθήνας στην καταστροφή των τειχών της, την αφαίρεση του στόλου της και την επιβολή τυραννικού πολιτεύματος.

Δηλαδή ενώ της αφαίρεσαν την στρατιωτική ισχύ και την έκαναν πολιτικά υποχείριό τους, δεν έβλαψαν τις κοινωνικές και οικονομικές δομές της, προφανώς αναλογιζόμενοι την έκταση των επιδράσεων σε όλη την Ελλάδα. Η καταστροφή αυτών των δομών σε μικρότερες πόλεις λάμβανε χώρα, διότι απλώς δεν είχε πανελλαδική επίδραση. Το νέο στοιχείο, όμως που εισήγε τώρα η καταστροφή της Θήβας, ήταν η εξομοίωση της μοίρας των μεγάλων με εκείνη των μικρών κρατών. Αυτό δεν προξένησε αναστάτωση μόνο μεταξύ των μεγάλων, για τους οποίους αποτελούσε καινούργια ανησυχία, αλλά και μεταξύ των μικρών.

Αν ο ισχυρός σύμμαχος και διεκδικητής της Ηγεμονίας, τον οποίο επέλεξαν και υποστήριζαν, απειλούνταν με καταστροφή και εξανδραποδισμό, τι μπορούσαν να ελπίζουν οι ίδιοι; Η διεκδίκηση της Ηγεμονίας από αγώνας επικράτησης μετατρεπόταν πλέον σε αγώνα επιβίωσης. Αυτός ακριβώς ο φόβος της κοινής μοίρας έκανε τους Αθηναίους να ξεχάσουν τις μακρόχρονες εχθρικές σχέσεις τους με τους Θηβαίους (παρά την πρόσφατη και περιστασιακή συμμαχία τους) να αναστείλουν τους εορτασμούς των Μυστηρίων, να περιθάλψουν τους φυγάδες και να προσπαθήσουν να μεταπείσουν τους Μακεδόνες.

Υπήρχε όμως και μία ακόμη σημαντική παράμετρος. Η μοίρα της Θήβας δεν αποφασίσθηκε μόνο από τους Μακεδόνες, αλλά κυρίως από τους συμμάχους τους. Οι διαθέσεις του ενός Ελληνικού κράτους προς το άλλο ήταν ανέκαθεν γνωστές, αλλά τώρα ο Ηγεμών της Ελλάδος εμφανιζόταν πρόθυμος να υλοποιήσει κάθε απόφαση των συμμάχων του και όποιο κράτος προσαγόταν προς κρίση κινδύνευε να υποστεί όλα όσα είχε διαπράξει στο παρελθόν. Τα απείθαρχα κράτη διαπίστωσαν με τρόμο ότι τα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα δεν λειτουργούσαν πλέον με τις συνήθεις πολιτικές συναλλαγές και προέβησαν σε σπασμωδικές, σχεδόν κωμικές, ενέργειες.

Οι Αρκάδες ανακάλεσαν τα στρατεύματα, που είχαν στείλει σε ενίσχυση των Θηβαίων και καταδίκασαν σε θάνατο αυτούς, που τους υποκίνησαν. Οι Ηλείοι δέχθηκαν πίσω όσους διέκειντο φιλικά προς τον Αλέξανδρο, και τους οποίους είχαν εξορίσει νωρίτερα. Οι Αιτωλοί έστειλαν πρέσβεις κατά έθνη ζητώντας άφεση αμαρτιών, που παρασύρθηκαν. Οι Αθηναίοι διέκοψαν τις τελετές των Μυστηρίων και άρχισαν να συγκεντρώνουν τις περιουσίες τους από την ύπαιθρο εντός των τειχών φοβούμενοι τα χειρότερα. Θυμήθηκαν πως είχαν παραλείψει την απαραίτητη διπλωματική αβρότητα να συγχαρούν τον Αλέξανδρο, που γύρισε σώος και νικητής από τις επιχειρήσεις στη Θράκη και την Ιλλυρία, και του έστειλαν πρέσβεις να τον συγχαρούν για τις νίκες του επί των βαρβάρων και για την τιμωρία της Θήβας.

Με τους ίδιους πρέσβεις ο Αλέξανδρος έστειλε στους Αθηναίους επιστολή, στην οποία ανέφερε, ότι για τις κακές σχέσεις Αθήνας και Μακεδονίας, τα δεινά που επέβαλαν οι Μακεδόνες στους Αθηναίους μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, αλλά και την καταστροφή της Θήβας, ήταν υπεύθυνη η αντιμακεδονική παράταξη της πόλης. Ζητούσε ακόμη να του εκδώσουν τους σημαντικότερους αντιμακεδόνες ηγέτες μεταξύ αυτών και τους Δημοσθένη, Λυκούργο, Υπερείδη, Πολύευκτο, Χάρητα, Χαρίδημο, Εφιάλτη, Δήμωνα, Καλλισθένη, Διότιμο και Μοιροκλή.

Σε απάντηση του αιτήματος έκδοσης οι Αθηναίοι πολιτικοί επικαλέσθηκαν τις βασικές αρχές του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων, που προέβλεπαν την αυτονομία των κρατών μελών. Με ενέργειες του Δημάδη, ο οποίος φέρεται να ανταμείφθηκε από τον Δημοσθένη με 5 αργυρά τάλαντα για αυτήν την εξυπηρέτηση, ενέκριναν ψήφισμα, το οποίο επέδωσε στον Αλέξανδρο ο ίδιος ο Δημάδης ως πρέσβης. Σ’ αυτό το ψήφισμα οι Αθηναίοι πρακτικά τόνιζαν ότι η πολιτική δράση των πολιτών της Αθηναϊκής Δημοκρατίας εντός της επικρατείας της και μέσα από τα θεσμοθετημένα όργανά της δεν μπορούσε να αποτελέσει λόγο έκδοσής τους σε άλλα κράτη, όσο ενοχλητική ή επιζήμια κι αν ήταν για τα κράτη αυτά.

Οποιαδήποτε δίωξη Αθηναίου πολίτη μπορούσε να ασκηθεί μόνο από Αθηναϊκό δικαστήριο με βάση την Αθηναϊκή νομοθεσία. Επιπλέον ζήτησαν να τους επιτραπεί να δέχονται Θηβαίους φυγάδες αντίθετα προς την καταδικαστική απόφαση. Ο Αλέξανδρος, επειδή χρειαζόταν αλώβητο και ισχυρό το Κοινό Συνέδριο, αναγνώρισε ότι η άρνηση των Αθηναίων να του εκδώσουν τους ενοχλητικούς πολιτικούς ήταν νομικώς ορθή και παραιτήθηκε από την απαίτησή του. Η εξαίρεση των Αθηναίων από την υποχρέωση έκδοσης των Θηβαίων φυγάδων ήταν επιβεβλημένη πολιτική πράξη.

Η Αθήνα είχε ήδη δεχθεί πολλούς Θηβαίους φυγάδες και αν αρνούνταν να τους εκδώσει, ο Αλέξανδρος θα έπρεπε να θέσει την τύχη της Αθήνας στην κρίση των συμμάχων του, όπου οι εχθροί των Αθηναίων αναμφίβολα θα πετύχαιναν μία απόφαση παρόμοια με εκείνη της Θήβας. Το ενδεχόμενο αυτό ήταν εφιαλτικό κι έτσι προτίμησε να χρησιμοποιήσει τα προνόμιά του και να τους απαλλάξει, διέταξε ωστόσο τον Χαρίδημο να εγκαταλείψει την Αθήνα. Φαίνεται πως αυτός ήταν ο πιο επικίνδυνος και όχι ο Δημοσθένης, ο οποίος ήταν εξαιρετικά προβεβλημένος λόγω της ρητορικής του δεινότητας. Ο Χαρίδημος ακολουθώντας την παράδοση των απόβλητων και έκπτωτων Ελλήνων πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών κατέφυγε – στην Αυλή του Πέρση βασιλέα και αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους συμβούλους του.

Δίον Πιερίας

Όταν ρυθμίσθηκαν αυτά τα θέματα, ήταν ήδη Οκτώβριος του 335 π.Χ και ο Αλέξανδρος επέστρεψε στη Μακεδονία. Έπρεπε να ξεκουράσει τη στρατιά και να ολοκληρώσει τις προετοιμασίες για την εισβολή στην Ασία. Στο διάστημα αυτό έκανε τις τελετές, που είχε καθιερώσει ο προκάτοχός του και μεγάλος μεταρρυθμιστής του Μακεδονικού κράτους, ο βασιλέας Αρχέλαος. Τέλεσε στο Δίον μεγαλοπρεπείς θυσίες αφιερωμένες στον Ολύμπιο Δία και στις Μούσες και οι τελετές διάρκεσαν εννέα ημέρες, μία για κάθε Μούσα. Τίμησε ακόμη τους τοπικούς Ολυμπιακούς Αγώνες στις Αιγές (Βεργίνα), δεξιώθηκε τους πρέσβεις των διαφόρων ελληνικών κρατών σε ειδική σκηνή χωρητικότητας 100 ανακλίντρων και τέλος συσκέφθηκε με τους επιτελείς του για την εισβολή στην Ασία.

Κατά την προετοιμασία της Ασιατικής εκστρατείας ο Αλέξανδρος άρχισε να εγγράφει στα ονόματα των εταίρων αγροτικές εκτάσεις και προσόδους από χωριά συνοικίες ή λιμάνια. Όταν είχε μεταβιβάσει σχεδόν όλες τις προσωπικές του προσόδους, ο Περδίκκας τον ρώτησε τι κράτησε για τον εαυτό του και πήρε την απάντηση «τις ελπίδες». Ο Περδίκκας τότε είπε ότι ήθελε να μοιραστεί μαζί του τις ίδιες ελπίδες και παραιτήθηκε από τη δωρεά. Ελπίδα του Αλεξάνδρου ήταν να γίνει Μέγας Βασιλεύς και αυτήν ακριβώς την ελπίδα θέλησε να μοιραστεί ο Περδίκκας μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, οπότε αποπειράθηκε να καταλάβει το θρόνο του Μεγάλου Βασιλέως. Είναι βέβαια πιθανό να μην είναι πραγματικός ο παραπάνω διάλογος, αλλά οι μεταβιβάσεις των βασιλικών γαιών και προσόδων στους εταίρους φαίνεται να είναι πραγματικές.

Όταν ο Αλέξανδρος άρχιζε την Ασιατική εκστρατεία, κατά τον Αριστόβουλο δεν είχε περισσότερα από 70 τάλαντα για την τροφοδοσία της στρατιάς, κατά τον Ονησίκριτο υπήρχε ήδη κρατικό χρέος 200 ταλάντων και κατά τον Δούρι τα κρατικά διαθέσιμα επαρκούσαν για την αγορά τροφίμων μόνο για 30 ημέρες. Αν και αντικρουόμενες, αυτές οι πληροφορίες δείχνουν καθαρά, ότι η οικονομική κατάσταση καθιστούσε τη Μακεδονική Ηγεμονία εξαιρετικά επισφαλή και το εγχείρημα του Αλεξάνδρου πολύ παρακινδυνευμένο. Ο Φίλιππος είχε εξασφαλίσει τον Μακεδονικό έλεγχο στο σύνολο σχεδόν των μεταλλείων της Θράκης και είχε συγκεντρώσει τεράστιο πλούτο από τη λεηλασία των κατακτημένων πόλεων και την πώληση λαφύρων και ανδραπόδων, ενώ παράλληλα είχε αποκτήσει τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών της ενδοχώρας τους. Όμως μέχρι τις ημέρες του Αλεξάνδρου όλοι αυτοί οι πόροι είχαν αναλωθεί υπέρ της Ηγεμονίας.

Όπως προκύπτει από Αιγυπτιακές πηγές, ο Δαρείος υπέταξε την Αίγυπτο κάποια στιγμή πριν την 14^η Ιανουαρίου του 334 π.Χ. Σαν να μην έφτανε λοιπόν η απελπιστική οικονομική κατάσταση της Μακεδονίας, ολόκληρη η πολεμική μηχανή της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας μπορούσε πλέον να ασχοληθεί με τη σχεδιαζόμενη εκδίκηση των Ελλήνων. Το 342 π.Χ ο Αρταξέρξης είχε υποτάξει και πάλι την Αίγυπτο και ο Φίλιππος ενώ δεν βρισκόταν σε τόσο δυσχερή θέση όσο ο Αλέξανδρος τώρα, είχε υποχρεωθεί να αναστείλει τα επιθετικά σχέδια και να ζητήσει από τον Μεγάλο Βασιλέα συνθήκη ειρήνης. Το ίδιο συμβούλευσαν τον Αλέξανδρο ο Αντίπατρος και ο Παρμενίων, προβάλλοντας ως επιχείρημα ότι πρώτα έπρεπε να αποκτήσει διάδοχο και μετά να επιτεθεί.

Συνδυάζοντας όλα τα παραπάνω, προκύπτει ότι τις ανησυχίες των δύο κορυφαίων επιτελών για τις πιθανότητες νίκης συμμερίζονταν και πολλοί άλλοι εταίροι. Απ’ τη μια μεριά τόσοι πολλοί ήταν οι σκεπτικιστές και τόσο σοβαρές οι ανησυχίες τους και απ’ την άλλη πλευρά τόσο σφοδρή η επιθυμία του Αλεξάνδρου να γίνει Μέγας Βασιλεύς, Βασιλεύς Βασιλέων και Βασιλεύς της Ασίας, ώστε χρειάσθηκε να τους δωροδοκήσει με το σύνολο σχεδόν της προσωπικής του περιουσίας, για να τους μεταπείσει. Αυτή ήταν η πρώτη δωροδοκία του Αλεξάνδρου προς τους εταίρους, προκειμένου να εξασφαλίσει την υποστήριξή τους. Στη συνέχεια με τους πόρους του Περσικού κράτους θα μπορούσε να εξαγοράζει ευκολότερα την υποστήριξή τους στις επιδιώξεις του, τις οποίες όσο βαθύτερα προέλαυνε τόσο λιγότεροι συμμερίζονταν.

Βιβλιογραφία

Αρριανός Α.7-10

Διόδωρος 1Ζ.8-14, 15.1-5, 16.4, 17.1

Πλούταρχος Αλέξανδρος 11-13, 31.8

Δημοσθένης 14.2, 20. 4-5, 23.3-4

Ιουστίνος 11.2-5.5

Press Release • June 22, 2015 • SLAC National Accelerator Laboratory

X-ray Laser Measures Atomic-scale Details of How Ring-shaped Gas Molecule Breaks Open, Unravels

Scientists for the first time tracked ultrafast structural changes, captured in quadrillionths-of-a-second steps, as ring-shaped gas molecules burst open and unraveled. Ring-shaped molecules are abundant in biochemistry and also form the basis for many drug compounds. The study points the way to a wide range of real-time X-ray studies of gas-based chemical reactions that are vital to biological processes.

This illustration shows shape changes that occur in quadrillionths-of-a-second intervals in a ring-shaped molecule that was broken open by light. The molecular motion was measured using SLAC’s Linac Coherent Light Source X-ray laser. The colored chart shows a theoretical model of molecular changes that syncs well with the actual results. The squares in the background represent panels in an LCLS X-ray detector. (SLAC National Accelerator Laboratory)

Researchers working at the Department of Energy’s SLAC National Accelerator Laboratory compiled the full sequence of steps in this basic ring-opening reaction into computerized animations that provide a “molecular movie” of the structural changes.

Conducted at SLAC’s Linac Coherent Light Source, a DOE Office of Science User Facility, the pioneering study marks an important milestone in precisely tracking how gas-phase molecules transform during chemical reactions on the scale of femtoseconds. A femtosecond is a millionth of a billionth of a second.

“This fulfills a promise of LCLS: Before your eyes, a chemical reaction is occurring that has never been seen before in this way,” said Mike Minitti, a SLAC scientist who led the experiment in collaboration with Peter Weber at Brown University. The results are featured in the June 22 edition of Physical Review Letters.

“LCLS is a game-changer in giving us the ability to probe this and other reactions in record-fast timescales,” Minitti said, «down to the motion of individual atoms.» The same method can be used to study more complex molecules and chemistry.

New ‘Molecular Movie’ Reveals Ultrafast Chemistry in Motion

—This video describes how the Linac Coherent Light Source, an X-ray free-electron laser at SLAC National Accelerator Laboratory, provided the first direct measurements of how a ring-shaped gas molecule unravels in the millionths of a billionth of a second after it is split open by light. The measurements were compiled in sequence to form the basis for computer animations showing molecular motion. (SLAC National Accelerator Laboratory)

The free-floating molecules in a gas, when studied with the uniquely bright X-rays at LCLS, can provide a very clear view of structural changes because gas molecules are less likely to be tangled up with one another or otherwise obstructed, he added. “Until now, learning anything meaningful about such rapid molecular changes in a gas using other X-ray sources was very limited, at best.”

New Views of Chemistry in Action

The study focused on the gas form of 1,3-cyclohexadiene (CHD), a small, ring-shaped organic molecule derived from pine oil. Ring-shaped molecules play key roles in many biological and chemical processes that are driven by the formation and breaking of chemical bonds. The experiment tracked how the ringed molecule unfurls after a bond between two of its atoms is broken, transforming into a nearly linear molecule called hexatriene.

«There had been a long-standing question of how this molecule actually opens up,» Minitti said. “The atoms can take different paths and directions. Tracking this ultimately shows how chemical reactions are truly progressing, and will likely lead to improvements in theories and models.”

The Making of a Molecular Movie

In the experiment, researchers excited CHD vapor with ultrafast ultraviolet laser pulses to begin the ring-opening reaction. Then they fired LCLS X-ray laser pulses at different time intervals to measure how the molecules changed their shape.

Researchers compiled and sorted over 100,000 strobe-like measurements of scattered X-rays. Then, they matched these measurements to computer simulations that show the most likely ways the molecule unravels in the first 200 quadrillionths of a second after it opens. The simulations, performed by team member Adam Kirrander at the University of Edinburgh, show the changing motion and position of its atoms.

Each interval in the animations represents 25 quadrillionths of a second ­– about 1.3 trillion times faster than the typical 30-frames-per-second rate used to display TV shows.

“It is a remarkable achievement to watch molecular motions with such incredible time resolution,” Weber said.

A gas sample was considered ideal for this study because interference from any neighboring CHD molecules would be minimized, making it easier to identify and track the transformation of individual molecules. The LCLS X-ray pulses were like cue balls in a game of billiards, scattering off the electrons of the molecules and onto a position-sensitive detector that projected the locations of the atoms within the molecules.

A Successful Test Case for More Complex Studies

“This study can serve as a benchmark and springboard for larger molecules that can help us explore and understand even more complex and important chemistry,” Minitti said.

Additional contributors included scientists at Brown and Stanford universities in the U.S. and the University of Edinburgh in the U.K. The work was supported by the DOE Office of Basic Energy Sciences.

SLAC is a multi-program laboratory exploring frontier questions in photon science, astrophysics, particle physics and accelerator research. Located in Menlo Park, California, SLAC is operated by Stanford University for the U.S. Department of Energy Office of Science. To learn more, please visit www.slac.stanford.edu. 

SLAC National Accelerator Laboratory is supported by the Office of Science of the U.S. Department of Energy. The Office of Science is the single largest supporter of basic research in the physical sciences in the United States, and is working to address some of the most pressing challenges of our time. For more information, please visit science.energy.gov.

Citation: M.P. Minitti, et al., Physical Review Letters, 22 June 2015 (10.1103/PhysRevLett.114.255501)

Provided by SLAC National Accelerator Laboratory

News Release

June 22, 2015 • Howard Hughes Medical Institute

New studies provide the first genetic evidence that humans interbred with Neanderthals in Europe.

Highlights

• In 2002, archaeologists discovered the jawbone of a human who lived in Europe about 40,000 years ago.
• Analyses of DNA from that jawbone show that it belonged to a modern human whose recent ancestors included Neanderthals.
• Researchers found that 6-9 percent of the individual’s genome is from Neanderthals.

DNA taken from a 40,000-year-old modern human jawbone from the cave Peștera cu Oase in Romania reveals that this man had a Neanderthal ancestor as recently as four to six generations back.
 Credit: Svante Pääbo, Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology

In 2002, archaeologists discovered the jawbone of a human who lived in Europe about 40,000 years ago. Geneticists have now analyzed ancient DNA from that jawbone and learned that it belonged to a modern human whose recent ancestors included Neanderthals.

Neanderthals lived in Europe until about 35,000 years ago, disappearing at the same time modern humans were spreading across the continent. The new study, co-led by Howard Hughes Medical Institute (HHMI) investigator David Reich at Harvard Medical School and Svante Pääbo at the Max Planck Institute in Germany, provides the first genetic evidence that humans interbred with Neanderthals in Europe. The scientists reported their findings in the June 22, 2015, issue of the journal Nature.

“We know that before 45,000 years ago, the only humans in Europe were Neanderthals. After 35,000 years ago, the only humans in Europe were modern humans. This is a dramatic transition,” Reich says. There is archaeological evidence that modern humans interacted with Neanderthals during the time that they both lived in Europe: Changes in tool making technology, burial rituals, and body decoration imply a cultural exchange between the groups. “But we have very few skeletons from this period,” Reich points out.

So the jawbone that archaeologists uncovered in Romania in 2002, which radiocarbon dating determined was between 37,000 and 42,000 years old, was an important find. “It’s an amazing bone,” Reich says. The jawbone was found along with the skull of another individual in a cave called Peştera cu Oase. No artifacts were discovered nearby, so anthropologists had no cultural clues about who the individuals were or how they lived. The physical features of the jawbone were predominantly those of modern humans, but some Neanderthal traits were also apparent, and the anthropologists proposed that the bone might have belonged to someone descended from both groups.

Pääbo and Reich teamed up to investigate that possibility by analyzing DNA from the jawbone. Trace amounts of ancient DNA can be recovered from bones as old as the Oase jawbone, but to analyze it, that ancient DNA must be sifted out of an overwhelming amount of DNA from other organisms. When Qiaomei Fu, who was a graduate student in Pääbo’s lab, obtained DNA from the bone, most of it was from microbes that lived in the soil where the bone was found. Of the fraction of a percent that was human DNA, most had been introduced by people who handled the bone after its discovery.

Using methods pioneered in Pääbo’s lab, Fu enriched the proportion of human DNA in the sample, using genetic probes to retrieve pieces of DNA that spanned any of 3.7 million positions in the human genome that are considered useful in evaluating variation between human populations. Most of the DNA she ended up with was human, but came from people who had handled the jawbone since 2002, rather than the jawbone itself. Fu, who is now a postdoctoral researcher in Reich’s group, solved that problem by restricting her analysis to DNA with a kind of damage that deteriorates the molecule over tens of thousands of years.

Once they had discarded the contaminating DNA, Reich’s team could compare the fossil’s genome to genetic data from other groups. Through a series of statistical analyses, a surprising conclusion emerged. “The sample is more closely related to Neanderthals than any other modern human we’ve ever looked at before,” Reich says. “We estimate that six to nine percent of its genome is from Neanderthals. This is an unprecedented amount. Europeans and East Asians today have more like two percent.”

That suggested the Oase individual’s ancestry was recent. As DNA is passed on from generation to generation, segments are broken up and recombined, so that the DNA inherited from any one individual becomes interspersed with the DNA of other ancestors. Reich found segments of intact Neanderthal DNA in the fossil that were large enough to indicate that the Oase individual had a Neanderthal ancestor just four to six generations back. That suggests that modern humans interbred with Neanderthals after they had arrived in Europe.

“It’s an incredibly unexpected thing,” Reich says. “In the last few years, we’ve documented interbreeding between Neanderthals and modern humans, but we never thought we’d be so lucky to find someone so close to that event.”

The Oase individual is not responsible for passing his Neanderthal ancestry on to present day humans, however. Reich found no evidence that he is closely related to later Europeans. “This sample, despite being in Romania, doesn’t yet look like Europeans today,” he says. “It is evidence of an initial modern human occupation of Europe that didn’t give rise to the later population. There may have been a pioneering group of modern humans that got to Europe, but was later replaced by other groups.”

Provided by Howard Hughes Medical Institute

Further information

Research News • June 22, 2015 • Max Planck Gesellschaft

An early European had a close Neandertal ancestor

Genetic analysis of a 40,000-year-old jawbone from Romania reveals that early modern humans interbred with Neandertals when they first came to Europe

For their analysis the researchers used 35 milligrams of bone powder from the jawbone.
© MPI f. Evolutionary Anthropology/ Pääbo

News Release

June 22, 2015 • NASA JPL

by Elizabeth Landau

The closer we get to Ceres, the more intriguing the distant dwarf planet becomes. New images of Ceres from NASA’s Dawn spacecraft provide more clues about its mysterious bright spots, and also reveal a pyramid-shaped peak towering over a relatively flat landscape.

Among the fascinating features on dwarf planet Ceres is an intriguing pyramid-shaped mountain protruding from a relatively smooth area. Scientists estimate that this structure rises about 3 miles (5 kilometers) above the surface. NASA’s Dawn spacecraft took this image from an altitude of 2,700 miles (4,400 kilometers). The image, with a resolution of 1,400 feet (410 meters) per pixel, was taken on June 6, 2015.

A cluster of mysterious bright spots on dwarf planet Ceres can be seen in this image, taken by NASA’s Dawn spacecraft from an altitude of 2,700 miles (4,400 kilometers). The image, with a resolution of 1,400 feet (410 meters) per pixel, was taken on June 9, 2015.

«The surface of Ceres has revealed many interesting and unique features. For example, icy moons in the outer solar system have craters with central pits, but on Ceres central pits in large craters are much more common. These and other features will allow us to understand the inner structure of Ceres that we cannot sense directly,» said Carol Raymond, deputy principal investigator for the Dawn mission, based at NASA’s Jet Propulsion Laboratory in Pasadena, California.

Dawn has been studying the dwarf planet in detail from its second mapping orbit, which is 2,700 miles (4,400 kilometers) above Ceres. A new view of its intriguing bright spots, located in a crater about 55 miles (90 kilometers) across, shows even more small spots in the crater than were previously visible.

At least eight spots can be seen next to the largest bright area, which scientists think is approximately 6 miles (9 kilometers) wide. A highly reflective material is responsible for these spots — ice and salt are leading possibilities, but scientists are considering other options, too.

A variety of craters and other geological features can be found on dwarf planet Ceres. NASA’s Dawn spacecraft took this image of Ceres from an altitude of 2,700 miles (4,400 kilometers). The image, with a resolution of 1,400 feet (410 meters) per pixel, was taken on June 5, 2015.

Dawn’s visible and infrared mapping spectrometer allows scientists to identify specific minerals present on Ceres by looking at how light is reflected. Each mineral reflects the range of visible and infrared-light wavelengths in a unique way, and this signature helps scientists determine the components of Ceres. So, as the spacecraft continues to send back more images and data, scientists will learn more about the mystery bright spots.

In addition to the bright spots, the latest images also show a mountain with steep slopes protruding from a relatively smooth area of the dwarf planet’s surface. The structure rises about 3 miles (5 kilometers) above the surface.

Ceres also has numerous craters of varying sizes, many of which have central peaks. There is ample evidence of past activity on the surface, including flows, landslides and collapsed structures. It seems that Ceres shows more remnants of activity than the protoplanet Vesta, which Dawn studied intensively for 14 months in 2011 and 2012.

Dawn is the first mission to visit a dwarf planet, and the first to orbit two distinct targets in our solar system. It arrived at Ceres, the largest object in the main asteroid belt between Mars and Jupiter, on March 6, 2015.

Dawn will remain in its current altitude until June 30, continuing to take images and spectra of Ceres in orbits of about three days each. It then will move into its next orbit at an altitude of 900 miles (1,450 kilometers), arriving in early August.

This image, taken by NASA’s Dawn spacecraft, shows an intriguing mountain on dwarf planet Ceres protruding from a relatively smooth area. Scientists estimate that this structure rises about 3 miles (5 kilometers) above the surface. Dawn captured this image from an altitude of 2,700 miles (4,400 kilometers). The image, with a resolution of 1,400 feet (410 meters) per pixel, was taken on June 14, 2015.

Dawn’s mission is managed by JPL for NASA’s Science Mission Directorate in Washington. Dawn is a project of the directorate’s Discovery Program, managed by NASA’s Marshall Space Flight Center in Huntsville, Alabama. UCLA is responsible for overall Dawn mission science. Orbital ATK Inc., in Dulles, Virginia, designed and built the spacecraft. The German Aerospace Center, Max Planck Institute for Solar System Research, Italian Space Agency and Italian National Astrophysical Institute are international partners on the mission team.

Provided by NASA’s Jet Propulsion Laboratory

Press Release

June 18, 2015 • National Radio Astronomy Observatory

by Charles Blue

Supermassive black holes lurk at the center of every large galaxy. These cosmic behemoths can be millions to billions of times more massive than the Sun. Determining just how massive, however, has been daunting, especially for spiral galaxies and their closely related cousins barred spirals.

Composite image of the barred spiral galaxy NGC 1097. By studying the motion of two molecules, ALMA was able to determine that the supermassive black hole at the galactic center has a mass 140 million times greater than our Sun. The ALMA data is in red (HCO+) and green/orange (HCN) superimposed on an optical image taken by the Hubble Space Telescope. Credit: ALMA (NRAO/ESO/NAOJ), K. Onishi; NASA/ESA Hubble Space Telescope, E. Sturdivant; NRAO/AUI/NSF

In a new proof-of-concept observation, astronomers using the Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA) have measured the mass of the supermassive black hole at the center of NGC 1097 — a barred spiral galaxy located approximately 45 million light-years away in the direction of the constellation Fornax. The researchers determined that this galaxy harbors a black hole 140 million times more massive than our Sun. In comparison, the black hole at the center of the Milky Way is a lightweight, with a mass of just a few million times that of our Sun.

To achieve this result, the research team, led by Kyoko Onishi at SOKENDAI (The Graduate University for Advanced Studies) in Japan, precisely measured the distribution and motion of two molecules — hydrogen cyanide (HCN) and formylium (HCO+) — near the central region of the galaxy. The researchers then compared the ALMA observations to various mathematical models, each corresponding to a different mass of the supermassive black hole. The “best fit” for these observations corresponded to a black hole weighing in at about 140 million solar masses. The results are published in the Astrophysical Journal.

Video of new ALMA result on weighing supermassive black hole in the barred spiral galaxy NGC 1097.

Credit: J. Hellerman, B. Kent (NRAO/AUI/NSF); ALMA (NRAO/ESO/NAOJ); K. Onishi; NASA/ESA Hubble Space Telescope, E. Sturdivant

A similar technique was used previously with the CARMA telescope to measure the mass of the black hole at the center of the lenticular galaxy NGC 4526.

“While NGC 4526 is a lenticular galaxy, NGC 1097 is a barred spiral galaxy. Recent observation results indicate the relationship between supermassive black hole mass and host galaxy properties varies depending on the type of galaxies, which makes it more important to derive accurate supermassive black hole masses in various types of galaxies,” Onishi noted.

Currently, astronomers use several methods to derive the mass of a supermassive black hole; the technique used typically depends on the type of galaxy being observed.

Within the Milky Way, powerful optical/infrared telescopes track the motion of stars as they zip around the core of our galaxy. This method, however, is not suitable for distant galaxies because of the extremely high angular resolution it requires.

In place of stars, astronomers also track the motion of megamasers (astrophysical objects that emit intense radio waves and are found near the center of some galaxies), but they are rare; the Milky Way, for example, has none. Another technique is to track the motion of ionized gas in a galaxy’s central bulge, but this technique is best suited to the study of elliptical galaxies, leaving few options when it comes to measuring the mass of supermassive black holes in spiral galaxies.

The new ALMA results, however, demonstrate a previously untapped method and open up new possibilities for the study of spiral and barred spiral galaxies.

“This is the first use of ALMA to make such a measurement for a spiral or barred spiral galaxy,” said Kartik Sheth, an astronomer with the National Radio Astronomy Observatory in Charlottesville, Va., and co-author on the paper. “When you look at the exquisitely detailed observations from ALMA, it’s startling how well they fit in with these well tested models. It’s exciting to think that we can now apply this same technique to other similar galaxies and better understand how these unbelievably massive objects affect their host galaxies.”

Since current theories show that galaxies and their supermassive black holes evolve together — each affecting the growth of the other — this new measurement technique could shed light on the relationship between galaxies and their resident supermassive black holes.

Future observations with ALMA will continue to refine this technique and expand its applications to other spiral-type galaxies.

The National Radio Astronomy Observatory is a facility of the National Science Foundation, operated under cooperative agreement by Associated Universities, Inc.

The Atacama Large Millimeter/submillimeter Array (ALMA), an international astronomy facility, is a partnership of the European Organisation for Astronomical Research in the Southern Hemisphere (ESO), the U.S. National Science Foundation (NSF) and the National Institutes of Natural Sciences (NINS) of Japan in cooperation with the Republic of Chile. ALMA is funded by ESO on behalf of its Member States, by NSF in cooperation with the National Research Council of Canada (NRC) and the National Science Council of Taiwan (NSC) and by NINS in cooperation with the Academia Sinica (AS) in Taiwan and the Korea Astronomy and Space Science Institute (KASI).

ALMA construction and operations are led by ESO on behalf of its Member States; by the National Radio Astronomy Observatory (NRAO), managed by Associated Universities, Inc. (AUI), on behalf of North America; and by the National Astronomical Observatory of Japan (NAOJ) on behalf of East Asia. The Joint ALMA Observatory (JAO) provides the unified leadership and management of the construction, commissioning and operation of ALMA.

Provided by NRAO

Further Information

 [Press Release] ALMA Precisely Measures Black Hole Mass

Figure 3. Velocity of the HCN gas is shown in the color. Red indicates gas is moving away from us while blue is coming closer to us.
Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO), K. Onishi, NASA/ESA Hubble Space Telescope

News Release  

June 19, 2015 • Iowa State University

A micro-tentacle developed by Iowa State engineers spirals around an ant. Photo courtesy of Jaeyoun (Jay) Kim.

Jaeyoun (Jay) Kim holds a syringe with a micro-tentacle attached. Behind Kim is the system of nozzles, micro-manipulators and microscopic cameras developed by his research group to shape soft, rubbery PDMS material. Photo by Christopher Gannon.

Provided by Iowa State University

News Release

June 22, 2015 • Pacific Northwest National Laboratory

by Greg Koller and Susan Bauer

New findings to help predict risk and outcomes of anthrax attacks

RICHLAND, Wash. – Cultured human lung cells infected with a benign version of anthrax spores have yielded insights into how anthrax grows and spreads in exposed people. The study, published in the Journal of Applied Microbiology, will help provide credible data for human health related to anthrax exposure and help officials better understand risks related to a potential anthrax attack.

The study also defined for the first time where the spores germinate and shows that the type of cell lines and methods of culturing affect the growth rates.

«What we’re learning will help inform the National Biological Threat Risk Assessment — a computer tool being developed by the Department of Homeland Security,» said Tim Straub, a chemical and biological scientist at the Department of Energy’s Pacific Northwest National Laboratory. «There is little data to estimate or predict the average number of spores needed to infect someone. By better understanding exposure thresholds, the ultimate goal is to be able to predict outcomes from terrorist incidents involving Bacillus anthracis.»

Human lung cells magnified 200 times. PNNL microbiologist Josh Powel studies how normal human lung cells react differently to anthrax spores than the cancerous cell lines typically used in research.

Short Report Provided by PNNL
Read more at PNNL‘s webpage

News Release

June 22, 2015  •  American Technion Society

by Kevin Hattori

Technion researchers have successfully established a new approach for pacing the heart and synchronizing its mechanical activity without the use of a conventional electrical pacemaker. This novel biologic strategy employs light-sensitive genes that can be injected into the heart and then activated by flashes of blue light.

Short report provided by ATS

Read more at ATS‘s webpage

Γράφει ο Περικλής Δημ. Λιβάς

Στην αρχαία οχυρωματική πόλη Νίσιβιν, γνωστή σήμερα ως Nusaybin στην μεθόριο Τουρκίας – Συρίας, στρατηγική γεωπολιτική θέση της Περσικής επικράτειας την εποχή της αντιπαλότητας με την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, γεννήθηκε ο Συριακής καταγωγής Severus Seboukht περί το 575 μ.Χ, ο οποίος έμελλε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην μεταλαμπάδευση των Ελληνικών επιστημών και την εκλαΐκευση της φιλοσοφίας. Υπήρξε ηγετική φυσιογνωμία για την Εκκλησιαστική και επιστημονική ιστορία της ύστατης Συριακής αρχαιότητος, παρόλο που ελάχιστα στοιχεία θεωρούνται δεδομένα για την ζωή του.

Το 612 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την διδακτική του θέση στη φημισμένη θεολογική, φιλοσοφική και ιατρική σχολή της Νισίβεως, εξαιτίας δογματικής διαμάχης που ξέσπασε στους κόλπους των Νεστοριανών. Αργότερα χειροτονήθηκε επίσκοπος και συντάχθηκε με την Βυζαντινής δικαιοδοσίας Μονοφυσιτική Συριακή εκκλησία επιδιώκοντας μοναστική ζωή στο ναό της πόλης Kennesrin (γνωστής ως Qinnesrin ή Qenneshrê) στην δυτική όχθη του Ευφράτη όπου ως επικεφαλής της Ελληνικής εκπαίδευσης για την δυτική Συρία, θήτευσε τουλάχιστον μέχρι το 665. Στο ίδιο μέρος άφησε την τελευταία του πνοή το 666 ή 667 μ.Χ.                                     

Διπολιτισμική προσωπικότητα, όπως πολλοί σύγχρονοί του, ο Σεβήρος συμμετείχε στους πνευματικούς κύκλους της Βυζαντινής – Ελληνικής επιρροής όντας απολύτως εμβαπτισμένος στο προσωπικό Συριακό πολιτισμικό περιβάλλον. Ωστόσο, επέκρινε την σύγχρονη Ελληνική τάση που αξίωνε την πνευματική υπεροχή και προάσπισε τις δυνατότητές του ως Σύριος ιθαγενής, αρθρώνοντας ισχυρό λόγο ενάντια στην πολιτισμική ηγεμονία του Ελληνόφωνου κόσμου επί των υπολοίπων επαρχιών. Πρωταγωνίστησε στην διδασκαλία και τους παραδοσιακούς σχολιασμούς της Αριστοτελικής φιλοσοφίας, ειδικότερα στην λογική και τους συλλογισμούς, γράφοντας περί των συλλογισμών της πρωταρχικής ανάλυσης το 638, καθώς και σχόλια σε άλλα φιλοσοφικά κείμενα, μετάφρασε δε τον σχολιασμό του μετέπειτα μάρτυρος Παύλου του Πέρση στο έργο «Περὶ Ἑρμηνείας» του Αριστοτέλη στα Συριακά

Εκκλησία του Αγίου Ιακώβου_πόλη Νίσιβις_wikipedia

Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην μετάδοση των πνευματικών αντιλήψεων από την Ινδία στη Συρία και τελικά στον Ισλαμικό κόσμο. Σε κάποιο από τα γνωστά του κείμενα, επαινεί την αντίληψη των Ινδών για τους δεκαδικούς αριθμούς και μνημονεύει για πρώτη φορά στην Ελληνόφωνη ανατολή τα εννέα αριθμητικά σύμβολα που χρησιμοποιούσαν στις Ινδίες (προφανώς δεν γνώριζε την ύπαρξη του 0). Ωστόσο εκεί που διέπρεψε, ήταν σε ζητήματα αστρονομίας. Η Συριακή αστρονομία ήταν κατά βάση Πτολεμαϊκή και ο Σεβήρος συνετέλεσε τα μέγιστα για τη διάδοση των Ελληνικών γνώσεων στους Σύριους σπουδαστές και κατ’ επέκταση στον Ισλαμικό πολιτισμό. Ήταν εξοικειωμένος με τους «Πρόχειρους Κανόνες» του Πτολεμαίου Κλαύδιου, υπάρχουν ενδείξεις ότι μετέφρασε την «Αλμαγέστη» στα Συριακά, ενώ σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι δίδαξε στη σχολή της Νισίβεως και αργότερα στην δυτική Συρία. Ο Σεβήρος υπήρξε σημαντικός σύνδεσμος της Ελληνικής παράδοσης του αστρολάβου με τον κόσμο της ανατολής. Σε αρκετά αποσπάσματα του αστρονομικού έργου του,  οριοθετεί τον εαυτό του σταθερά εντός της επιστημονικής μεθοδολογίας αντιτάσσοντας την διεξοδική μελέτη στις εικασίες της αστρολογίας.

Θέων ο Αλεξανδρεύς

Ο Σεβήρος συνεισέφερε σε δύο κυρίαρχα ζητήματα της αστρονομίας. Με την πραγματεία του για τον αστρολάβο διατήρησε τα περιεχόμενα του μη διασωθέντος έργου του Θέωνα της Αλεξανδρείας, στο οποίο είχε βασιστεί. Γραμμένο το 660 σε δύο μέρη, στο πρώτο παρέχεται γενική περιγραφή περιλαμβάνοντας πληροφορίες για τα ακόλουθα βασικά μέρη του οργάνου: δίσκοι, αράχνη, διόπτρα, ζώνες και σχετικές όψεις των φυσικών και μηχανικών μερών του. Οδηγίες για την χρήση του συνιστούν το δεύτερο μέρος του έργου, χωρισμένο σε είκοσι πέντε κεφάλαια εκ των οποίων λείπουν τα υπ’ αριθ. 12 και 20. Στα κεφάλαια αυτά καλύπτονται οι εφαρμογές του οργάνου — προσδιορισμός ημερήσιας και νυχτερινής ώρας (1-3) υπολογισμός γεωγραφικού μήκους του ηλίου, της σελήνης και των πλανητών (4-6) έλεγχος βασικών λειτουργιών (7-8) εντοπισμός ανατολών – δύσεων διάφορων αστέρων (9,10,25) και ημερήσιας διάρκειας αναλόγως των εποχών του έτους (11) εντοπισμός γεωγραφικού μήκους και πλάτους των πόλεων και καθιέρωση των διαφορών στις κατά τόπους εμφανίσεις της σελήνης (13-15) καθορισμός των τιμών των ανυψώσεων στην κατάλληλη σφαίρα (16) εύρεση των συντεταγμένων του παρατηρητή σε κάθε κλιματική ζώνη (17-18) εκτίμηση γεωγραφικού μήκους και πλάτους των αστέρων όπως επίσης οι πρώτες και τελευταίες εμφανίσεις τους (19-21) παρατήρηση της εκλειπτικής και της αποκλίσεως του ηλίου (22-23) και τέλος αναγνώριση των πέντε ζωνών της ουράνιας και γήινης σφαίρας (24).

Άλλο αστρονομικό έργο του Σεβήρου με τον γενικευμένο τίτλο «Πραγματεία περί Αστερισμών», γράφτηκε το 660 σε συνέχεια αυτού για τον αστρολάβο και από αυτό δεκαοκτώ αυθεντικά κεφάλαια έφθασαν μέχρι τις μέρες μας. Τα πρώτα πέντε αναλώνονται στη διαμόρφωση επιστημονικής κριτικής για τα υποστηριζόμενα από την αστρονομία και την ποίηση σχετικά με την καταγωγή και την σπουδαιότητα των αστερισμών. Σε αυτά ο Σεβήρος καταδεικνύει ότι οι αστερισμοί μορφοποιούνται από την ανθρώπινη φαντασία και δεν είναι έργο κάποιου ουράνιου φυσικού σχεδιαστή. Σημαντική η παρουσίαση στο κεφάλαιο 4, αποσπασμάτων από τα «Φαινόμενα» του Αράτου όπου αναφέρονται πολλοί αστερισμοί. Τα υπολειπόμενα δεκατρία κεφάλαια 6-18, είναι αφιερωμένα σε επιστημονικές αναλύσεις περί ουρανού και γης. Εδώ ο Σεβήρος, απαριθμεί σαράντα έξι αστερισμούς και τα πιο αξιοπρόσεκτα άστρα τους, εξηγώντας τις ποικίλες κινήσεις, τις ανατολές και τις δύσεις τους.

Κλαύδιος Πτολεμαίος

Επεκτάθηκε στην ουράνια γεωγραφία του γαλαξία και τους δέκα κύκλους των ουρανών, συμπεριλαμβάνοντας τους τροπικούς, τον ισημερινό, τον μεσημβρινό, τον ορίζοντα και την εκλειπτική. Στα κεφάλαια 14-16 εξετάζει εκτενώς τις επτά κλιματικές ζώνες, τον τόπο και την έκτασή τους, τη σχέση τους με τον ήλιο και τη διάρκεια μέρας και νύχτας στην καθεμία τους, για την τελευταία δε, σε συμφωνία με τους «Πρόχειρους Κανόνες» του Πτολεμαίου. Στα τελευταία δύο κεφάλαια, ο Σεβήρος πραγματεύεται την έκταση γης και ουρανού, υπολογίζοντας επίσης τις κατοικημένες και ακατοίκητες περιοχές του πλανήτη. Το 665 ο Σεβήρος επισύναψε στο έργο αυτό εννέα επιπλέον κεφάλαια σχεδιασμένα να απαντούν σε ποικιλία αστρονομικών, κοσμολογικών και μαθηματικών ζητημάτων που είχε θέσει ο επισκέπτης κληρικός Βασίλειος της Κύπρου. Περιέλαβε πραγματείες περί σύζευξης πλανητών και διάφορα θέματα για τις κλιματικές ζώνες, τον αστρολάβο, τον καθορισμό της ημερομηνίας του Πάσχα τον Απρίλιο του 665 και την ημερομηνία γέννησης του Χριστού. Σε εδάφια που διασώθηκαν από άλλα χειρόγραφα, ο Σεβήρος γράφει για τις φάσεις της σελήνης και τις εκλείψεις, σε μια περίπτωση δε, εξηγούσε τις εκλείψεις του φεγγαριού επιστημονικά, ώστε να διαλύσει την δημοφιλή άποψη ότι ένας δράκος (Ataliâ) ευθυνόταν για τέτοια γεγονότα.

Στο χειρόγραφο [ms. Syr 346 f. 59v] αφού έγραψε ότι ο δράκος δεν υπάρχει στην πραγματικότητα και οι εκλείψεις οφείλονται μόνο στους κόμβους της (σημεία συνάντησης) με την εκλειπτική, είτε αυτοί είναι αύξοντες είτε φθίνοντες, προσθέτει: οι υπολογισμοί με την βοήθεια των οποίων μπορεί κάποιος να βρεί αυτά τα σημεία ανοδικά ή καθοδικά και με ακρίβεια αιτιολογημένα, βρίσκονται στο βιβλίο που φέρει τον τίτλο «Κανών των υπολογισμών» και γράφηκε από τον αστρονόμο Πτολεμαίο, σχετικά με την πορεία και την κίνηση όλων των άστρων. Παρόλο που πολλοί προηγήθηκαν και άλλοι τόσοι τον διαδέχθηκαν, η λάμψη του στην τέχνη της αστρονομίας παραμένει μοναδική και μεγαλύτερη από αυτή όλων των αρχαίων και συγχρόνων μαζί. Μόνο ιχνηλατώντας τη σκέψη του μπορούμε να καθορίσουμε τα ακριβή αίτια των εκλείψεων, επειδή μια μόνο σταγόνα από τον ωκεανό της μεγαλειώδους επιστήμης του, αρκεί για να ξεκινήσουμε την όποια συζήτηση, δηλαδή προκαλεί τους φιλόπονους να συνεχίσουν να εργάζονται και να μην κορέσουν την πείνα τους για σοφία ακόμη και όταν οι αντίπαλοί τους κραυγάζουν και σκληραίνουν τη στάση τους. Θα τερματίσουμε το λόγο μας εδώ, απευθυνόμενοι με λατρεία στον πάνσοφο δημιουργό του σύμπαντος και των λόγων της θείας προφητείας: «τα έργα σου μεγάλα Κύριε και οι σκέψεις σου βαθειές· ο μωρός άνθρωπος δεν γνωρίζει τίποτε κι ο ανόητος δεν καταλαβαίνει τίποτε»

Οι αντίπαλοι στους οποίους αναφέρεται ο Σεβήρος, για το έτος 661, δεν ήταν ούτε οι Άραβες ούτε οι Αρμένιοι αλλά οι Έλληνες, όπως ξεκάθαρα αναφέρει σε κείμενό του τον επόμενο χρόνο, επανερχόμενος στο ίδιο ζήτημα, αυτοί που πιστεύουν ότι κατέκτησαν μόνοι τους τα όρια της γνώσης επειδή μιλούν Ελληνικά. Θεωρώντας υπόλογο τον ιερέα Βασίλειο απηύθυνε ερωτήσεις στους Έλληνες της Κύπρου:  Ως ταπεινός Σύριος, απευθύνω με την βοήθειά σας αυτά τα ασήμαντα ερωτήματα σε εκείνους που πιστεύουν ότι ολόκληρη η επιστήμη βρίσκεται στην Ελληνική γλώσσα.  Τους παρακαλώ να μου απαντήσουν σε όλες με προσοχή.

Μωαβίας Ι

Ωστόσο, το 659 ο Σεβήρος, τότε βοηθός του Μονοφυσίτη πατριάρχη Θεοδώρου, είχε ηττηθεί σε δημόσια αντιπαράθεση με τους μοναχούς του Αγίου Μάρωνα, Beit–Maron (μοναστηριού της Μαρωνιτικής εκκλησίας που τελούσε υπό τον έλεγχο του πατριαρχείου Αντιοχείας) και αυτός ο διάλογος είχε δυσάρεστη συνέχεια: Οι Ιακωβίτες υπερίσχυσαν και ο Μωαβίας Ι (Άραβας κατακτητής και κυβερνήτης της Συρίας) τους κατεδίκασε να πληρώσουν είκοσι χιλιάδες δηνάρια και τους διέταξε να παραμείνουν ήσυχοι.

Κάθε χρόνο οι Ιακωβίτες επίσκοποι κατέβαλαν στον Μωαβία το ίδιο ποσό ώστε να συνεχίσει να τους προστατεύει και να μη διωχθούν από τους οπαδούς της Εκκλησίας. Είναι πιθανό, αυτή η αποτυχία του έτους 659 να ευθύνεται για το μένος του Σεβήρου τα χρόνια που ακολούθησαν. Σε αυτή την περίπτωση οι αντίπαλοι θα πρέπει να ήταν οι Έλληνες που επικουρούσαν τις δράσεις του μονοφυσίτη πατριάρχη επειδή γνώριζε την Ελληνική γλώσσα, όπως και οι επίσης Έλληνες, που αποκαλούνταν «άνθρωποι του Beit Maron». Στην πραγματικότητα η αίρεση των Μονοθελητών (Χριστιανικό δόγμα που πρέσβευε ότι ο Χριστός είχε διττή φύση αλλά μια και μόνη θέληση)  διαδόθηκε και υποστηρίχθηκε από τους αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης και το ίδιο συνέβη με τους Μελχίτες (Melkites, επίσης γνωστοί ως Melchites, Ρωμαίοι Ορθόδοξοι της Μ. Ανατολής) των οποίων το όνομα δόθηκε στους οπαδούς διαδοχικών αυτοκρατόρων.

Σε κάποιο άλλο χειρόγραφο [ms 346,fol.168v-169] αναφέρει ότι οι Βαβυλώνιοι και κατά συνέπεια οι Σύριοι, ήταν οι πρώτοι που δίδαξαν τους Αιγυπτίους και αργότερα τους Έλληνες όλα τα σχετικά με την αστρονομία: Το ότι οι Βαβυλώνιοι ήταν Σύριοι, πιστεύω δεν το αρνείται κανείς. Συνεπώς κάνουν μεγάλο λάθος αυτοί που ισχυρίζονται ότι οι Σύριοι δεν είναι πιθανό να γνωρίζουν κάτι γι αυτά τα ζητήματα (της αστρονομίας) καθώς εκείνοι οι Σύριοι υπήρξαν οι εφευρέτες και οι πρώτοι διδάσκαλοι αυτών. Ο Πτολεμαίος καθίσταται και πάλι μάρτυρας, όταν επιλέγει ως χρονικές καταβολές των υπολογισμών του σχετικά με τον ήλιο, το φεγγάρι και τους πέντε πλανήτες, τις εποχές των βασιλέων της Βαβυλώνος και όχι της Ελλάδος, όπως για παράδειγμα τον Ναβουχοδονόσορα, βασιλέα των Ασσυρίων και δεν αναφέρομαι στον σύγχρονο του προφήτου Δανιήλ αλλά τον πιο αρχαίο. Έτσι, στην μαθηματική του Σύνταξη ορίζει ότι τα χρόνια που μεσολάβησαν από τον πρώτο Ναβουχοδονόσορα (βασιλέα των Βαβυλωνίων και των Περσών) μέχρι τον Φίλιππο (τον Αρριδαίο) της Μακεδονίας, διάδοχο του Αλεξάνδρου, ιδρυτού της Αλεξανδρείας, είναι αριθμητικά, τετρακόσια είκοσι τέσσερα. Σε εκείνο το σημείο πολύ ορθά αναγνωρίζει ότι εντόπισε ανάμεσα σε Βαβυλωνίους και όχι Έλληνες, την αρχή και θεμελίωση των υπολογισμών που είχε κάνει. Είναι σε αυτή τη βάση που οικοδόμησε πολλούς από τους δικούς του υπολογισμούς.

Το ζήτημα της καταγωγής των επιστημών το οποίο ενδέχεται κάποιες φορές να επισκιάσθηκε από το μεταγενέστερο Ελληνικό απάνθισμά τους, φαίνεται να απασχόλησε τον Σεβήρο μέχρι τα τέλη της ζωή του. Αναμφισβήτητα η αλήθεια δεν είναι δυνατόν άλλοτε να εκλαμβάνεται ως το υπέρλαμπρο φωτεινό σημείο που έλκει την επιστημονική αναζήτηση και μεθοδολογία ενώ άλλοτε να εξυπηρετεί σκοπιμότητες. Επίσης αναμφισβήτητα, η παραπλάνηση στην εννοιολογική σφαίρα της οποίας ανήκουν η απόκρυψη και η ψευδής αναφορά περί πατρότητος της αρχικής γνώσης, αντιτίθεται σε κάθε επιστημονικό ιδανικό.

Ωστόσο υπάρχουν άλλοι λόγοι που δεν ανήκουν στην σφαίρα των επιστημών και προκαλούν παρόμοια φαινόμενα. Ίσως σε κάποιο τέτοιο κόσμο να κρύβεται η αιτία που Σεβήρος και Βασίλειος απέκρυψαν από το έργο τους την κατάληψη της Συρίας και της νήσου Κύπρου από τους Άραβες. Η εχθρότητα των Ιακωβιτών πρός τους Έλληνες διώκτες τους, μετουσίωσαν τους Άραβες κατακτητές σε σωτήρες που τους παρείχαν προφύλαξη για όσο καιρό τους χρειαζόταν. Ίσως αυτή να είναι η ερμηνεία της σχετικής ηρεμίας του 7^ου αιώνα η οποία διευκόλυνε την μεγάλη συγγραφική δραστηριότητα της Μονοφυσιτικής εκκλησίας.

Βιβλιογραφία

-Thomas Hockey et al. (eds.). The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer Reference. New York: Springer, 2007, pp.1044-1045. Βy John M. McMahon

-Severus Sebokht, On the Constellations.  Revue de l’ Orient Chretien (1929) pp.327-338. Introduction by Francois Nau

-Severus Sebokht, Description of the Astrolabe, in R.T. Gunther, Astrolabes of the World, Oxford (1932) pp.82-103.

Γράφει ο Χείλων

«Είναι ιπποτισμός χωρίς προηγούμενο, είναι σθένος και μεγαλείο σε σημείο που είναι αδύνατο να φανταστεί κάποιος»

Cosimo Brunetti, 1676 (γραμματέας του Πολωνού βασιλέα & Μέγα Δούκα της Λιθουανίας Jan III Sobieski αναφερόμενος στους Φτερωτούς Ουσσάρους, σε επιστολή που απέστειλε στον μέγα Δούκα της Τοσκάνης Cosimo III de’ Medici).

——————————-

Ανέκαθεν, κάθε φορά που γινόταν αναφορά στην ανδρεία του Πολωνικού ιππικού, υπήρχε αντίλογος με την ειρωνική αναφορά στην «επίθεση του Πολωνικού ιππικού κατά τεθωρακισμένων κατά την διάρκεια της Γερμανικής εισβολής (μάχη του Krojanty)». Στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι μόνο αβάσιμοι οι εν λόγω ισχυρισμοί, αλλά όσον αφορά στο Πολωνικό ιππικό και ιδιαίτερα τους Φτερωτούς Ουσσάρους, αναγνωρίζονται ως μια από τις πλέον επίλεκτες – αξιόμαχες και γενναίες στρατιωτικές ομάδες που συστάθηκαν ποτέ. Αυτοί οι τολμηροί, γενναίοι και σκληροτράχηλοι πολεμιστές κυριάρχησαν στην Ευρώπη επί δύο αιώνες, νικώντας σε μάχες στρατούς τριπλάσιους σε μέγεθος, έχοντας ως εξοπλισμό μια λόγχη, ένα εντυπωσιακό ζεύγος πτερύγων στην πλάτη και μια εξίσου εντυπωσιακή πανοπλία.

Stefan_Batory

Οι Ουσσάροι εμφανίσθηκαν στο προσκήνιο στις αρχές του 16^ου αιώνα, ως to επίλεκτο τμήμα ενός αξιόμαχου στρατού υπό τον Ούγγρο βασιλέα Stefan Bathory, ο οποίος πολέμησε τους Τούρκους μαζί με τον Βλάντ τον Ανασκολοπιστή (μετέπειτα γνωστό ως κόμη Δράκουλα).

Αυτός ουσιαστικά δημιούργησε την εν λόγω ιππική δύναμη, καθότι αφού στρατολόγησε Πολωνούς και Λιθουανούς αγρότες, τους εκπαίδευσε με σκοπό να ενισχύσουν την άμυνα στην πλευρά της Ανατολικής Ευρώπης. Tα επόμενα 200 χρόνια, αυτοί οι απλοί αγρότες μετατράπηκαν σε αιχμή του δόρατος του Πολωνικού στρατού, δημιουργώντας έναν μύθο γύρω από το όνομά τους, έχοντας κυριολεκτικά συντρίψει κάθε αντίπαλο που αντιμετώπισαν στο πεδίο της μάχης.

Τα κατορθώματα των Ουσσάρων «μιλούν από μόνα του». Το 1577 διέλυσαν τον Γερμανικό στρατό στην μάχη του Lubieszów, εξαπολύοντας κεραυνοβόλα επίθεση εναντίον δύναμης 12.000 ανδρών, συντρίβοντάς τους στην κυριολεξία. Είναι αξιοσημείωτο ότι στην εν λόγω μάχη οι απώλειες του Πολωνικό – Λιθουανικού Συνασπισμού ανήλθαν σε περίπου 88 άνδρες και οι περισσότεροι εξ’ αυτών δεν ήσαν καν Ουσσάροι. Το 1601, χίλιοι Ουσσάροι νίκησαν μια Σουηδική δύναμη ιππικού τέσσερις φορές μεγαλύτερη σε μέγεθος.

Στη μάχη του Kircholm τέσσερα χρόνια αργότερα, 1.000 Ουσσάροι επιτέθηκαν στο Σουηδικό πεζικό που αριθμούσε 11.000 στρατιώτες και κανόνια και όλως παραδόξως, παρά το παράλογο της αποστολής, οι Ουσσάροι συνέτριψαν οτιδήποτε συναντούσαν στο διάβα τους και όχι μόνο νίκησαν, αλλά κατέσφαξαν όλες τις μονάδες πεζικού αναγκάζοντάς τους να εγκαταλείψουν το πεδίο της μάχης. Ακόμη εντυπωσιακότερο κατόρθωμα αποτελεί το γεγονός ότι το 1610 στην μάχη του Klushino, 4.000 Ουσσάροι εκμηδένισαν στράτευμα 40.000 Σουηδών και Ρώσων.

Ξίφος Ουσσάρου

Αυτό όμως που είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό ενισχύοντας περαιτέρω την φήμη τους, είναι ο εξοπλισμός μάχης που έφεραν. Κατ’ αρχάς ως προστασία φορούσαν ενισχυμένο αρθρωτό μεταλλικό θώρακα, την στιγμή κατά την οποία οι περισσότεροι Ευρωπαϊκοί στρατοί καταργούσαν την βαριά θωράκιση, δίδοντας έμφαση στα πυροβόλα όπλα (παθητική άμυνα). Ως βασικό όπλο χρησιμοποιούσαν την kopia που ήταν λόγχη το μήκος της οποίας εκυμαίνετο από 4,5 έως 6.2 μέτρα. Επιπρόσθετα έφεραν εγχειρίδιο (koncerz) ξίφος (szabla) και ενίοτε πιστόλι, αρκεβούζιο (bandolet) ή ακόμη και τόξο.

Ενώ τα όπλα και η πανοπλία ήταν αναμφισβήτητα απαραίτητα, οι Φτερωτοί Ουσσάροι, ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι η εν γένει εμφάνισή τους θα προκαλούσε δέος στον εχθρό, εξασφαλίζοντας το ψυχολογικό πλεονέκτημα. Έτσι η πανοπλία τους ήταν σκουρόχρωμη και καλογυαλισμένη, ώστε να λάμπει στο φως του ήλιου (οι περισσότεροι ιππότες της Αναγέννησης εποχής προτιμούσαν σκουρόχρωμη πανοπλία, επειδή ήταν ανθεκτικότερη στην σκουριά) έφεραν έντονα εραλδικά χρώματα και είχαν γιγαντιαία φτερά δεμένα στις πλάτες τους τα οποία προέρχονταν από στρουθοκάμηλο, ή αετό και ήσαν κολλημένα σε ξύλινα τοξωτά πλαίσια προκαλώντας ένα τρελό σφύριγμα ενόσω εφορμούσαν στον εχθρό με περίπου είκοσι μίλια ανά ώρα.

Οι Ουσσάροι ήσαν άριστα εκπαιδευμένοι, δυνάμενοι να αλλάζουν τάχιστα κατεύθυνση κατά την επίθεση, να μεταβάλλουν τον σχηματισμό τους και κατόπιν να περικυκλώνουν τον εχθρό επιτιθέμενοι εκ των όπισθεν.

Τι ήταν όμως αυτό που καθιστούσε τους Ουσσάρους του Jan Sobieski διαφορετικούς από τις άλλες μονάδες βαρέος ιππικού του 17^ου αιώνα;

Ορισμένα από τα κύρια στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν είναι τα εξής:

– Οι Ουσσάροι χρησιμοποιούσαν άλογα που είχαν ανατραφεί και εκπαιδευθεί ειδικά για τον σκοπό αυτό. Ήταν ράτσα που προήρχετο από διασταύρωση Πολωνικών και Ταταρικών αλόγων, τα οποία είχαν την ικανότητα να καλπάζουν πολύ γρήγορα, ακόμη και με πολύ βαρύ φορτίο και επίσης μπορούσαν να ανακάμπτουν από τραυματισμούς πολύ γρήγορα.

– Χάρη σ’ αυτά τα προσόντα και την ειδικά διαμορφωμένη σέλα, ο Ουσσάρος μπορούσε να φορά πολύ βαρύτερη πανοπλία, ενώ είχε την δυνατότητα να εκτελεί πολλαπλές επιθέσεις κατά την διάρκεια της μάχης.

Η τακτική της Ουσσαρία περιελάμβανε ειδική μέθοδο επίθεσης, η οποία αποδείχθηκε αποφασιστικής σημασίας στις μάχες τις οποίες κέρδισε η Πολωνική – Λιθουανική Ομοσπονδία. Η ενίσχυση του σχηματισμού κατά την τελευταία, κρίσιμη στιγμή πριν την συντριβή του εχθρού, έδιδε την δυνατότητα να διασπάσει τελείως τις γραμμές του, ενώ ταυτόχρονα ήταν σε θέση να αλλάζει σχηματισμό ή κατεύθυνση, ακόμη και δευτερόλεπτα πριν το τελειωτικό χτύπημα. Ο συνδυασμός ταχύτητας – ευελιξίας και συνοχής, απεδείχθη ιδιαίτερα αποτελεσματικός έναντι των Ανατολικών και Δυτικών στρατευμάτων.

Jan_III_Sobieski

Έχοντας ήδη μια μακρά και ένδοξη σειρά κατορθωμάτων, το ενδοξότερο όλων επετεύχθη κατά τη διάρκεια της επικής μάχης της Βιέννης το 1683, όπου τα Οθωμανικά στρατεύματα είχαν κατακλύσει την Ανατολική Ευρώπη, επιδιώκοντας να κατακτήσουν όλον τον Χριστιανικό κόσμο. Με το κύριο σώμα στρατού της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας να πολιορκείται από 200.000 Τούρκους πολεμιστές ο Πολωνός βασιλέας Jan Sobieski οδήγησε το μεγαλύτερο και ενδοξότερο ιππικό της εποχής, στις χρυσές σελίδες της ιστορίας.

Με τα φτερά να κυματίζουν και να παράγουν αυτό το ανατριχιαστικό σφύριγμα, 3.000 Φτερωτοί Ουσσάροι κατέπεσαν στην Τουρκική δύναμη, λεηλατώντας τα εφόδιά τους και αναγκάζοντάς τους σε οπισθοχώρηση από το πεδίο της μάχης. Ήταν το δυτικότερο σημείο στο οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορία έφθασε ποτέ και οι Πολωνοί ήσαν εκείνοι οι οποίοι τους είχαν αναχαιτίσει.

Kara_Mustafa_Pasha

Όσον αφορά στην μάχη της Βιέννης πρέπει να γίνει ιδιαίτερη μνεία στον Μεγάλο Βεζύρη Καρά Μουσταφά, ο οποίος προσπάθησε να βοηθήσει τους άνδρες του, πολέμησε ηρωικά ακόμη και όταν ολόκληρη η φρουρά του είχε εξουδετερωθεί και διέφυγε μόνον όταν διασφάλισε το ιερό λάβαρο που ανήκε κάποτε στον προφήτη Μωάμεθ προκειμένου να μην πέσει σε Χριστιανικά χέρια. Η ανταμοιβή για τον ηρωισμό του………ήταν ο αποκεφαλισμός με διαταγή του Σουλτάνου Μεχμέτ 4^ου και η παράδοση της κεφαλής του σε βελούδινο σάκο.

Μάχη της Βιέννης_, πίνακας του Pauwel Casteels.

Στην εν λόγω μάχη κατεγράφη επίσης η μεγαλύτερη επίθεση ιππικού στην ιστορία 18.000 Ιππείς εκ των οποίων 3.000 Φτερωτοί Ουσσάροι εναντίον της Οθωμανικής δύναμης. Η Χριστιανική Συμμαχία έχασε περίπου 4.500 στρατιώτες, ενώ οι Οθωμανοί 20.000.

Καθώς τα όπλα και το πυροβολικό εξελίσσονταν, το βαρύ ιππικό είχε όλο και μικρότερη συμμετοχή στο πεδίο της μάχης. Οι Φτερωτοί Ουσσάροι διαλύθηκαν το 1776, όταν τους διαδέχθηκε το πολύ ελαφρύτερο ιππικό οι Uhlans. Υπήρξαν από τις πιο αξιόμαχες στρατιωτικές δυνάμεις, παραμένοντας αήττητοι επί 125 χρόνια από την ίδρυση της μονάδας.

Πηγές

Richard Brzezinski «Polish Armies 1569-1696» Osprey 1987.

Richard Brzezinski «Polish Winged Hussar 1576-1775» Osprey 2006.

Copyright © Περικλής Δημ. Λιβάς 2015

Ακόμη και στην πλέον άτυπη συζήτηση περί αρχαίας αστρονομίας, δεν παραλείπεται ο χαρακτηρισμός του Ιππάρχου από την Νίκαια της Βιθυνίας, ως του μεγαλύτερου αστρονόμου της αρχαιότητος. Είναι προφανές ότι οι κατατάξεις που υπόκεινται στην κρίση περί μεγαλοσύνης, συνήθως παραμένουν κενές συγκεκριμένου νοήματος, στην παρακαταθήκη ανάλογων φράσεων της επιστημονικής ιστορίας. Ίσως όμως να μην είναι περιττό να υπογραμμίσουμε, πόσα λίγα γνωρίζουμε στην πραγματικότητα για την αστρονομία του Ιππάρχου και τις σχέσεις της με προηγηθείσες και ακόλουθες. [απόσπασμα από τις “Σημειώσεις στον Ίππαρχο” του ιστορικού της αστρονομίας Otto Neugebauer]

Αν συνυπολογίσει κανείς ότι η επιστήμη ευνοείται από την συλλογικότητα ενώ οριοθετείται ως επί το πλείστον μόνο από την ανθρώπινη νοητική ικανότητα, τα οποία της προσάπτουν ιδίωμα μονίμως ημιτελούς κατάστασης δεδομένου ότι κάθε αποκύημά της αποτελεί την βάση του επομένου, σίγουρα οι μεγάλοι, όπως χαρακτηρίζονται κάποιοι επιστήμονες, ήταν, είναι και θα είναι, αυτοί που καταφέρνουν να θεμελιώσουν το επόμενο βήμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι δεν διαμορφώνουν συνιστώσες επιστημονικής υπεραξίας για το ανθρώπινο είδος, όπως η αφομοίωση και η μεταλαμπάδευση του φωτός των πνευματικών κατακτήσεων. Από αρκετές πτυχές της παρακάτω ιστορίας, αναδύονται αυτά τα πρώιμα χαρακτηριστικά που αφορούν στην επιστημονική μεθοδολογία και δεοντολογία, όπως μεταγενέστερα ονομάστηκαν, τα οποία όπως αποδεικνύει η πορεία τους στο χρόνο, αποτέλεσαν βασικές αρχές και ιδανικά διέποντας ανέκαθεν την επιστήμη.

Στράβων

Αναμφισβήτητα ο Ίππαρχος υπήρξε ένας από αυτούς τους Έλληνες επιστήμονες της αρχαιότητος που άφησε στο διάβα του θεμελιώδες έργο, πολύτιμο καταπίστευμα για την ανθρωπότητα, παρόλο που λιγοστά είναι τα δεδομένα για την ζωή και το πόνημά του, το οποίο συνοψίζεται σε έργα μεταγενέστερων ομοίων του. Για τον λόγο αυτό οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί κατά την ενδεχόμενη αναζήτηση της όποιας επιστημονικής του επιρροής, η οποία με πρώτη ματιά δείχνει να αφομοιώθηκε από αυτήν του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Ο γεωγράφος και ιστορικός Στράβων (64-24 π.Χ.) στο έργο του “Γεωγραφικά” αναφέρθηκε τιμητικά προς τον Ίππαρχο, θεωρώντας ότι κάθε πραγματεία και στο προκείμενο η γεωγραφική, όφειλε να αναγνωρίζει την πρότερη γνώση, την φιλοσοφία και την ποίηση, τον συμπεριλαμβάνει δε, στους πλέον διάσημους άνδρες της Βιθυνίας “…καὶ ἡμεῖς καὶ οἱ πρὸ ἡμῶν, ὧν ἐστι καὶ Ἵππαρχος, ἀρχηγέτην εἶναι τῆς γεωγραφικῆς ἐμπειρίας…”

Νομίσματα από την πόλη της Νίκαιας στην Βιθυνία, σημερινή Iznic στην Τουρκία, η οποία ιδρύθηκε περί τον 4ο αιώνα π.Χ.  στις ανατολικές ακτές της ομώνυμης λίμνης, απεικονίζουν τον Ίππαρχο καθήμενο να περιεργάζεται ουράνια σφαίρα, ενώ άλλα που εκδόθηκαν από πέντε διαφορετικούς Ρωμαίους αυτοκράτορες, φέρουν την προτομή του και χρονολογούνται από το 138 έως το 253 μ.Χ. Παρά το ότι ο Πτολεμαίος απευθύνεται στον Ίππαρχο, με την φράση “παρατηρητής από την Βιθυνία” και εύκολα θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει την καταγωγή του, η Νίκαια ως γενέτειρά του, εκφράζει περισσότερο την ιστορική παράδοση. Ωστόσο, τον συναντούμε συχνά και με τα δύο προσωνύμια, ως Ίππαρχο της Νικαίας ή της Βιθυνίας αλλά και ως Ρόδιο καθώς σύμφωνα με τους μελετητές, πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο νησί της Ρόδου.

Jean Delambre

Η χρονολογία γέννησής του, το 190 π.Χ., υπολογίσθηκε βάσει στοιχείων που προέκυπταν από το έργο του, από τον Γάλλο μαθηματικό και αστρονόμο Jean Delambre. Στον πλέον σπουδαίο πρόγονό του,  όπως ο ίδιος θεωρούσε τον Ίππαρχο, ο Πτολεμαίος απέδωσε αστρονομικές παρατηρήσεις της περιόδου 140-127 π.Χ, κάποιες από τις οποίες έγιναν στην Ρόδο, ενώ εικάζεται ότι του ανήκουν και άλλες προγενέστερες καταγραφές από το 162 π.Χ, έχοντας δε καταγράψει και εκδώσει ουράνια δεδομένα του έτους 127 π.Χ, θεωρείται βέβαιο ότι έζησε για κάποιο χρονικό διάστημα μετά το έτος αυτό, ίσως μέχρι το 126 π.Χ. Από τα φερόμενα ως δικά του παρατηρησιακά αστρονομικά δεδομένα, κάποια συνέβησαν ενώ βρισκόταν στα βόρεια της Ρόδου και άλλα (αν και μόνο ένα θεωρείται βέβαιο ότι έγινε από τον ίδιο) ενόσω ζούσε στην Αλεξάνδρεια. Εφόσον αυτά είναι πράγματι όπως φαίνονται, μπορούμε να εκτιμήσουμε με σιγουριά ότι ο Ίππαρχος ζούσε στην Αλεξάνδρεια το 146 π.Χ. και προς το τέλος της ζωής του στην Ρόδο το 127 και το 126 π.Χ. 

Το γεγονός της έλλειψης προσωπικών στοιχείων, μπορεί να μην ξενίζει δεδομένης της εποχής, αλλά ωστόσο εντυπωσιάζει το ότι για κάποιον μαθηματικό και αστρονόμο της σπουδαιότητος του Ιππάρχου, έχουμε απογοητευτικά λίγες αυθεντικές λεπτομέρειες του έργου του, καθώς ένα μόνο διασώθηκε και του ανήκει μετά βεβαιότητος: “Τῶν Ἀράτου καὶ Εὐδόξου Φαινομένων ἐξήγησις” το οποίο θεωρείται συμπληρωματικό των κύριων μελετών του καθώς πρόκειται για σχολιασμό που δεν περιλαμβάνει μαθηματική αστρονομία, ενώ με την μορφή προσαρτήματος παρέχεται το “Εις Αστερισμούς” και κατάλογος των έργων του. Ωστόσο, η σπουδαιότητά του έγκειται στο ότι αποτελεί μοναδικό δείγμα γραφής του Ιππάρχου. Θα αναφερθούμε αναλυτικότερα σε αυτό παρακάτω.

Τα “Φαινόμενα”, η πραγματεία στην οποία ο Εύδοξος κατονομάζει και περιγράφει αστερισμούς, δυστυχώς δεν κατόρθωσε να φθάσει ως τις μέρες μας. Ο Εύδοξος (περ. 408-355 π.Χ) διαπρεπής Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος, γεννήθηκε στην Κνίδο της Καρίας στην Μ. Ασία (σημερινή πόλη Tekir). Λέγεται ότι σπούδασε ιατρική στον Τάραντα και φοίτησε στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Αργότερα βρέθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα στην Αίγυπτο ενώ δίδαξε φυσική στην Κύζικο και την Προποντίδα. Περιστοιχισμένος από μαθητές του επέστρεψε στην Αθήνα όπου και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του. Η συνεισφορά του στην αστρονομία συνοψίζεται σε έργα μεταγενέστερων. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, υπολόγισε τη διάρκεια του ηλιακού έτους σε όχι περισσότερο από 365 ημέρες και 6 ώρες, ο Βιτρούβιος αναφέρει ότι είχε εφεύρει ηλιακό ρολόι, ενώ από το έργο του Ευκλείδη, διαφαίνεται η τριβή του με τις αναλογίες, τα μεγέθη και τον υπολογισμό του όγκου των στερεών. Τέλος, από τα διασωθέντα στο ποίημα του Αράτου, καταδεικνύεται η προσπάθειά του να κατονομάσει αστερισμούς και να καθορίσει το λεγόμενο ηλιακό σύστημα.

Άρατος ο Σολεύς

Ο ιατρός και ποιητής Άρατος, γεννήθηκε περί το 310 π.Χ στους Σόλους της Κιλικίας. Μαθήτευσε στον Φιλήτα περί ποιητικής και λέγεται ότι σπούδασε στην φημισμένη ιατρική σχολή της νήσου Κώ. Γύρω στο 276 π.Χ. βρέθηκε στην Μακεδονία προσκεκλημένος του βασιλέα Αντιγόνου, ο οποίος του ανέθεσε την έμμετρη μεταφορά του έργου του Ευδόξου: “Εὐδοξότερον ποιήσεις τὸν Εὔδοξον ἐντείνας τὰ παρ’ αὐτῷ κείμενα μέτρῳ”. Έτσι προέκυψε το θαυμαστό και προσφιλές στους λογίους, ποίημα “Φαινόμενα καὶ Διοσημεῖα” το οποίο μεταφράστηκε στα Λατινικά και η φήμη του ξεπέρασε κατά πολύ την εποχή του, φθάνοντας ακόμη και στην Αναγέννηση.

Το ποίημα αποτελείται απὸ 1155 στίχους σε δακτυλικό δεκαεπτασύλλαβο μέτρο, χαρακτηριστικό γνώρισμα των στίχων της επικής και διδακτικής ποίησης, τους οποίους ο Ίππαρχος χωρίζει σε τρία μέρη (βιβλία) — από 1-450  πραγματεύονται τις αστροθεσίες (αστέρες και σχετικοί με αυτούς μύθοι), από 451-732 τις συν ανατολές και συγκαταδύσεις των αστερισμών και οι στίχοι από 733-1154 αναφέρονται σε ενδείξεις μετεωρολογικών φαινομένων— και σχολιάζει δίχως αστρονομική εμβρίθεια, δηλαδή αντί να χρησιμοποιεί ένα σταθερό και ακριβές σύστημα για τον εντοπισμό κάποιου αστέρα, παραθέτει μια ιδιαίτερη ανάμειξη κάποιων ισημερινών συντεταγμένων όπως δείχνει, για παράδειγμα, η παράδοξη αναφορά στην θέση κάποιου αστέρα, με την φράση: “καταλαμβάνει τρείς μοίρες του Λέοντα (αστερισμού) κατά μήκος του παράλληλου (σε σχέση με τον ισημερινό) κύκλου του …” [… occupies three degrees of Leo along its parallel circle…] Εντούτοις, εφόσον είχε διαιρέσει κάθε μικρό κύκλο παράλληλο προς τον ισημερινό σε 12 τμήματα των 30°, αυτό σήμαινε ότι η ορθή αναφορά στον αστέρα του παραδείγματος θα ήταν 123°.

Ίππαρχος της Νικαίας (περ. 190-120 π.Χ) Αρχαίος Έλληνας αστρονόμος, μαθηματικός πηγή: NNDB

Τα δεδομένα στο έργο του Ιππάρχου έχουν αναλυθεί, από πολλούς συγγραφείς οι οποίοι υπαινίσσονται ότι χρησιμοποιούσε φορητή ουράνια σφαίρα με τους αστέρες σημειωμένους επάνω της, βάσει δεδομένου από το 140 π.Χ αστρικού καταλόγου, που προερχόταν από παρατηρήσεις ακριβείας ενός τρίτου της μοίρας ή ακόμη καλύτερης, σε πρόσφατα έργα τους δε, προτείνουν ότι οι παρατηρήσεις έγιναν από γεωγραφικό πλάτος 36° και 15′ το οποίο αντιστοιχεί σε αυτό της βόρειας Ρόδου. Αυτή η σκέψη τείνει να επιβεβαιώνει ότι το έργο του συντελέστηκε κοντά στα τέλη της ζωής του. Ο Toomer γράφει ότι “απέχει μακράν από έργο της νιότης του, όπως συχνά περιγράφεται, ο σχολιασμός στον Άρατο, καθώς αποκαλύπτει ότι ο Ίππαρχος είχε ήδη επεξεργαστεί μεγάλο όγκο παρατηρήσεων, είχε επινοήσει μεθόδους επίλυσης προβλημάτων της σφαιρικής αστρονομίας και είχε αναπτύξει την πολύ σημαντική ιδέα του μαθηματικού προσδιορισμού της θέσεως των αστέρων”

Ωστόσο, δεν υπάρχει ταύτιση απόψεων σε αρκετά από τα ζητήματα αυτά. Για παράδειγμα ο Υ. Maeyama, στο έργο του περί αστρικών παρατηρήσεων της αρχαιότητος [Ancient stellar observations, Timocharis, Aristyllus, Hipparchus, Ptolemy – the dates and accuracies, Centaurus 27 (3-4) (1984), 280-310] παρατηρεί μεγάλες διαφορές ανάμεσα στην ακρίβεια των πληροφοριών στον σχολιασμό των Αράτου και Ευδόξου που υποστηρίζεται ότι γράφηκε το 140 π.Χ και τον αστρικό κατάλογο του Ιππάρχου που υποστηρίζεται ότι συντάχθηκε περί το 130 π.Χ: “Ο σχολιασμός του Ιππάρχου, περιέχει τις δικές του παρατηρήσεις σε ότι αφορά στις θέσεις των άστρων, αριθμητικά μεγαλειώδεις αλλά ανακριβείς κατά την χρήση τους, παρά την ικανότητά του για το αντίθετο…  η παρατηρησιακή ακρίβεια των δύο διαφορετικών εποχών, δεν έχουν τίποτε κοινό… σαν να διενεργήθηκαν από διαφορετικούς παρατηρητές. Στο μεσοδιάστημα των δέκα χρόνων, τα πάντα μπορούν να συμβούν ιδιαίτερα για την περίπτωση ενός ανθρώπου σαν τον Ίππαρχο. Οι απόψεις που θεωρούν τις αστρονομικές δραστηριότητες του Ιππάρχου κατά τις δύο διαφορετικές περιόδους ως παρόμοιες, είναι εντελώς αβάσιμες”

Προς το τέλος του δεύτερου βιβλίου και για όλο το τρίτο, μας παρουσιάζει την δική του εκδοχή για την ανατολή και δύση των αστερισμών, πλησιάζοντας δε στο τέλος του τρίτου βιβλίου, παρέχει κατάλογο απλανών αστέρων ώστε να μπορεί κάποιος να υπολογίσει με ακρίβεια την ώρα κατά την διάρκεια της νύχτας.

Κλαύδιος Πτολεμαίος

Η ροπή του Ιππάρχου να αναθεωρεί ακόμη και τις δικές του πεποιθήσεις υπό το φως νέων ανακαλύψεων, αποτέλεσε κυρίαρχο γνώρισμά του το οποίο εξήρε ο Πτολεμαίος χαρακτηρίζοντάς τον “φιλαλήθη” και υπογραμμίζεται από την επικοινωνία του με παρατηρητές στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και πιθανόν με άλλους στην Βαβυλώνα, αναφορικά με τον προσδιορισμό των ισημεριών. Έτσι, αναγνωρίζοντας τις εσφαλμένες παρατηρήσεις του Ευδόξου, τόσο στο ποίημα του Αράτου όσο και σε σχόλια προγενεστέρων του, ανέλαβε να τα προσδιορίσει ίσως όχι ως τιμητής, αλλά με μοναδική επιθυμία να φανεί ωφέλιμος προς την επιστήμη. Ανάλογα επικριτικό, αναμένεται να ήταν το ύφος και στο μη διασωθέν έργο του “Προς τον Ερατοσθένη και τα εν τη Γεωγραφία αυτού λεχθέντα”.

Η χρήση αστρονομικών δεδομένων και παρατηρησιακών μεθόδων από τους Βαβυλώνιους, παραμένει πρόκληση για τους ιστορικούς της αστρονομίας, αλλά το έργο του συνιστά σαφή σύνδεσμο. Ο Toomer έχει υποστηρίξει ότι ο Ίππαρχος ευθύνεται, τόσο για την άμεση μεταφορά αστρονομικών στοιχείων και μεθοδολογίας από την Βαβυλώνα στην Ελλάδα, όσο και για την επιτυχή σύνθεση των ανίστοιχων αστρονομικών εργασιών των δύο λαών.

Πλίνιος ο Πρεσβύτερος

Πέραν του Πτολεμαίου, άλλοι μεταγενέστεροι όπως μεταξύ αυτών ο Στράβων, ο Πλούταρχος και ο Πλίνιος περιέβαλαν το όνομά του με μεγάλο σεβασμό όπως θα άρμοζε σε “διδάσκαλο” ανάλογου κύρους, καθώς αποτελεί κοινή ομολογία των μελετητών της ιστορίας ότι υπήρξε “μέγιστος επιστήμων της αρχαιότητος και μετά τον Νευτωνα, μέγιστος όλων των αιώνων” Ενδεικτικά ο Πλίνιος στην Φυσική του Ιστορία αναφέρει, ότι μπροστά στο έργο που ανέλαβε ο Ίππαρχος, ακόμη και ο Θεός θα κοντοστεκόταν: 

“…O Ίππαρχος, ο προαναφερθείς φιλόσοφος (ένας άνδρας ποτέ επαρκώς τιμημένος, όπως αυτός που απέδειξε την συγγένεια των άστρων με τους ανθρώπους και κανένας περισσότερο από ό, τι ο ίδιος, επιβεβαίωσε επίσης, ότι οι ψυχές μας είναι κομμάτια τ’ ουρανού) ανακάλυψε και παρατήρησε ένα άλλο, νέο αστέρι, που γεννήθηκε στην εποχή του και από την κίνηση του, σχετικά με το ποια ήταν η πρώτη μέρα που έλαμψε, αναρωτιέται σήμερα για το αν συμβαίνει σπάνια τα νέα αστέρια να προκύπτουν και κατά πόσον αυτά τα άστρα επίσης δεν μετακινούνται, πράγμα που φανταζόμαστε να είναι η εύκολη λύση. Ο ίδιος άνθρωπος προχώρησε τόσο μακριά, ώστε προσπάθησε (ένα πράγμα ακόμη δύσκολο για τον Θεό) να παραδώσει στις επόμενες γενιές τον ακριβή αριθμό των αστέρων. Κατέγραψε τ’ αστέρια, με πυξίδα τον γνώμονα και την τέχνη, επινοώντας ορισμένα μέσα ώστε να σημειώσει τις διάφορες θέσεις τους και να παραθέσει τα μεγέθη τους μ’ έναν τρόπο που θα μπορούσε κανείς εύκολα να διακρίνει όχι μόνο τα παλαιά που πέθαναν ή τα νέα που γεννήθηκαν, αλλά και το αν αυτά μετακινήθηκαν, ποια πορεία ακολούθησαν και παρομοίως αν η λάμψη τους αυξήθηκε ή μειώθηκε. Έτσι, άφησε την προίκα τ’ ουρανού σε όλους όσοι θα ήθελαν και μπορούσαν να την κατακτήσουν ως νόμιμοι κληρονόμοι…”

Η λάμψη του νέου αστέρα το 134 π.Χ που περιγράφει ο Πλίνιος, και η σύνταξη αστρικού καταλόγου από τον Ίππαρχο, όπου ονομάτιζε τα άστρα και παρέθετε μετρήσεις για τις θέσεις τους, δεν αποδεικνύονται άμεσα εξαιτίας των ελαχίστων στοιχείων που διασώθηκαν, με αποτέλεσμα να μη γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των αστέρων που περιελάμβανε, ούτε το πως εκφράζονταν οι θέσεις τους, αν δηλαδή προσδιορίζονταν με όρους συντεταγμένων ή σε σχέση με διάφορους αστερισμούς. Στην “Αλμαγέστη” – όπως συνηθίζεται να αποκαλείται κατόπιν επικράτησης της συντετμημένης ευρωπαϊκής μετάφρασης του αραβικού τίτλου Κιτάπ Αλ Μετζίστι, η “Μεγίστη ή Μαθηματική Σύνταξις”– ο Πτολεμαίος παρουσιάζει κατάλογο 1.022 ουράνιων σωμάτων, ομαδοποιημένων σε αστερισμούς με κριτήριο την φαινόμενη λαμπρότητά τους και συντεταγμένες μετρημένες σε μοίρες κατά μήκος και παράλληλα με την εκλειπτική. Ο Πτολεμαίος αναφέρει, ότι ο κατάλογός του είχε βασιστεί σε προσωπικές παρατηρήσεις και παρόλο που κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι στην πλειοψηφία του προερχόταν από αυτόν του Ιππάρχου, με απλή τροποποίηση αναφορικά με την ενδιάμεση κίνηση της μετάπτωσης, αυτό παραμένει επίσης, ένα από πλέον αμφιλεγόμενα ζητήματα στην μελέτη της αρχαίας αστρονομίας.

Δεν ήταν όμως μόνο η καταγραφή των γνωστών άστρων της εποχής που του αποδίδεται. Ο ιστορικός της αστρονομίας Gerald Toomer, αποδίδει στον Ίππαρχο την θεμελίωση της τριγωνομετρίας, καθώς την παρατήρηση των ουράνιων σωμάτων, ακολούθησε η επίλυση αστρονομικών ζητημάτων που σχετίζονταν αφενός με την δισδιάστατη απεικόνισή τους και αφετέρου με υπολογισμούς, αποστάσεων, ηλιακών και σεληνιακών εκλείψεων, διάρκειας του έτους και ποικιλία συναφών θεμάτων.

Οι περισσότερες πληροφορίες σχετικές με το έργο του, αναδύονται από την Αλμαγέστη του Πτολεμαίου, στην οποία ο συγγραφέας φαίνεται να λέει ότι “παρά την προφανή ενδελεχή μελέτη των γραπτών του Ιππάρχου και την βαθιά εκτίμηση για το έργο του, το βασικό του μέλημα δεν ήταν να μεταλαμπαδεύσει απλά την γνώση στις επόμενες γενιές, αλλά να τη χρησιμοποιήσει και όπου ήταν δυνατόν να την βελτιώσει ώστε με την βοήθειἀ της να συντάξει το δικό του αστρονομικό μοντέλο” – G J Toomer, Biography in Dictionary of Scientific Biography (New York 1970-1990)] 

Εκεί όπου θα ήλπιζε να βρεί κανείς πληροφορίες για τον Ίππαρχο, ήταν στους σχολιασμούς τη Αλμαγέστης. Πράγματι, δύο εξαιρετικοί σχολιαστές, οι Αλεξανδρινοί διδάσκαλοι Θέων και Πάππος, ασχολήθηκαν με το κείμενο του Πτολεμαίου αλλά η προσήλωσή τους στα πρωτεύοντα θέματα, δεν άφησε περιθώριο για τα πολυαναμενόμενα σχόλια στον Ίππαρχο.

Μέλισσες…με την αρετή κάποιας γεωμετρικής προνοητικότητας… γνωρίζουν οτι το εξάγωνο υπερέχει του τριγώνου και του τετραγώνου σε χωρητικότητα μελιού, ενώ απαιτείται η ίδια ποσότητα υλικού για την κατασκευή του. – Πάππος ο Αλεξανδρεύς.

Πάππος ο Αλεξανδρεύς_Συλλογή Μαθηματικών

Όταν ο Πτολεμαίος αναφερόταν σε αποτελέσματα εργασιών του Ιππάρχου, το έκανε συχνά με αδιευκρίνιστο τρόπο, πιθανόν υποθέτοντας ότι ο αναγνώστης θα είχε άμεση πρόσβαση στα αυθεντικά συγγράμματα, αλλά συνάμα προκαλώντας συσκότιση στους μελετητές. Ωστόσο δεν παύει να εντυπωσιάζει το γεγονός ότι ούτε ο Θέων ο Αλεξανδρεύς ούτε ο Πάππος ο Αλεξανδρεύς, παρέχουν λεπτομέρειες, τρέφει δε την εικασία ότι οι πληροφορίες ήταν απροσπέλαστες από αμφότερους τους σχολιαστές. Η τελευταία διαπίστωση καταδεικνύει, ότι για να αναλυθούν λεπτομερώς οι επιτυχίες του Ιππάρχου, οι αναδιφήσεις στα έργα των μεταγενέστερων, οφείλουν να είναι ιδιαίτερα εμβριθείς ούτως ώστε να μην υποτεθεί ότι όσα δεν υπαινίσσεται ως δικά του ο Πτολεμαίος στην Αλμαγέστη, ανήκουν δικαιωματικά στον Ίππαρχο.

Αυτή η θεώρηση ήταν στο προσκήνιο για πολλά χρόνια και μέχρι την δημοσίευση μελέτης από τον Vogt [H Vogt, Versuch einer Wiederstellung von Hipparchs Fixsternverzeichnis, Astronomische Nachrichten 224(1925), 17-54] το 1925, είχαν γίνει πολλές έρευνες για την ακριβή αποτύπωση και επιβεβαίωση των επιτευγμάτων του. Το αποτέλεσμα ήταν να αλλάξει ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο κατανοούμε τον Ίππαρχο, όπως για παράδειγμα, ενώ όλες του οι ανακαλύψεις θεωρούνταν αναδυόμενες από το έργο του Πτολεμαίου, έγινε αντιληπτό ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εξ’ ολοκλήρου αληθές, ενώ φανερώθηκε συνάμα η απελπιστική αδυναμία μας να αποκτήσουμε επίγνωση των επιτευγμάτων του με οποιονδήποτε τρόπο πλην της επίμονης μελέτης και προσπάθειας.

Ενδεχομένως η ανακάλυψη στην οποία ο Ίππαρχος οφείλει την μεγαλύτερη φήμη του, είναι αυτή της μετάπτωσης των ισημεριών η οποία οφείλεται στην αργή μεταβολή της κατεύθυνσης του (νοητού) άξονα της γήινης περιστροφής. Οδηγήθηκε σε αυτήν προσπαθώντας να υπολογίσει την διάρκεια του έτους με μεγάλο βαθμό ακριβείας. Εντούτοις ο Πλάτων [Τιμαίος §39c] φαίνεται να γνωρίζει έστω κι επιφανειακά κάποιες από τις εκφάνσεις του φαινομένου.

Το έτος ανταποκρίνεται σε δύο ορισμούς με βάση τον απαιτούμενο χρόνο, αφενός για να βρεθεί ο ήλιος στο ίδιο σημείο, που προσδιορίζεται με την βοήθεια απλανών αστέρων και αφετέρου να επαναληφθούν οι εποχές, που καθορίζεται από τις ισημερίες, ονομάζονται δε, αστρικό και τροπικό έτος, αντίστοιχα. Βέβαια τα απαραίτητα δεδομένα για τους υπολογισμούς, δεν ήταν κάτι που ο δεν μπορούσε να συγκεντρώσει ο Ίππαρχος κατόπιν ολιγοετούς παρακολούθησης.

Ο Noel Swerdlow, σε άρθρο του για τον ορισμό της διάρκειας του τροπικού έτους από τον Ίππαρχο [Hipparchus’s determination of the length of the tropical year and the rate of precession —Arch. Hist. Exact Sci. 21 (4) (1979/80), 291-309] προτείνει ότι ο υπολογισμός έγινε με την χρήση δεδομένων από τους Βαβυλώνιους ώστε η ακρίβεια να πλησιάσει την τιμή του 1⁄300 της ημέρας, μικρότερος από 365 1⁄4 ημέρες. Κατόπιν, αυτό διασταυρώθηκε τόσο με τις δικές του παρατηρήσεις περί ισημεριών και ηλιοστασίων, όσο και με δεδομένα από τον Αρίσταρχο το 280 π.Χ και τον Μέτωνα το 432 π.Χ. Τον καθορισμό του αστρικού χρόνου έκανε και πάλι με πληροφορίες προερχόμενες από την Βαβυλώνα, φτάνοντας με ιδιαίτερη ακρίβεια 1/144ου  της ημέρας, σε αποτέλεσμα όχι μεγαλύτερο από 365 ¼ ημέρες. Αυτό καθόριζε την τιμή της μετάπτωσης σε μία μοίρα ανά αιώνα.

Αναπαράσταση του Ιππάρχου από το εξώφυλλο του έργου Cosmographicall Glasse που εκπόνησε ο William Cunningham το 1559. πηγή: Starry Messenger [Liba Taub and the Dept. of History and Philosophy of Science of the University of Cambridge]

Ο Ίππαρχος μελέτησε προσεκτικά τις κινήσεις της σελήνης, κάτι το οποίο εμπεριέχει δύσκολα προβλήματα εξαιτίας των τριών διαφορετικών περιόδων που θα όφειλε κάποιος να προσδιορίσει: είναι ο χρόνος που απαιτείται για να επιστρέψει το φεγγάρι στο ίδιο γεωγραφικό μήκος, στην ίδια θέση (επί της περιοδικής τροχιάς η οποία εκφράζεται με την παράμετρο της ουράνιας μηχανικής που ονομάζεται μέση ανωμαλία και υπολογίζει την πραγματική θέση ενός ουράνιου αντικειμένου συναρτώντας την ιδεατή ομαλή κυκλική κίνηση με την πραγματική ελλειπτική τροχιά) και το ίδιο γεωγραφικό πλάτος.

Επιπροσθέτως, ήταν και ο προσδιορισμός του συνοδικού μήνα, του μεσοδιαστήματος μεταξύ δύο ευθυγραμμίσεων σελήνης, γής και ήλιου (πανσέληνος). Ο Toomer γράφει: “Για την σεληνιακή θεωρία του (ο Ίππαρχος) χρειάστηκε να καθιερώσει τις μέσες κινήσεις του φεγγαριού κατά μήκος, (μέση) ανωμαλία και πλάτος. Οι παράμετροι των Βαβυλωνίων αποτέλεσαν τα καλύτερα δυνατά δεδομένα του. Αλλά δεν αρκέστηκε στο να τα δεχθεί. Ήθελε να τα εξετάσει εμπειρικά και για τον λόγο αυτό κατασκεύασε (με καθαρά αριθμητικό τρόπο) εκλειπτική περίοδο 126007 ημερών και μιας ώρας, στη συνέχεια αναζήτησε στο διαθέσιμο υλικό από παρατηρήσεις σε εκλειπτικά ζεύγη τα οποία θα επιβεβαίωναν ότι αυτή ήταν πράγματι μια τέτοια περίοδος. Έτσι, οι παρατηρήσεις αποτέλεσαν ουσιαστική συνιστώσα, όχι κάποιας ανακάλυψης, αλλά επισφράγισης”

Υπολογίζοντας την απόσταση της σελήνης, ο Ίππαρχος δεν χρησιμοποίησε απλά με τον καλύτερο δυνατό τρόπο αμφότερες μαθηματικές και παρατηρησιακές τεχνικές, αλλά παρέθεσε ένα εύρος τιμών μέσα στο οποίο μπορούσε να υπολογισθεί ότι βρισκόταν η πραγματική απόσταση. Παρόλο που η πραγματεία του Ιππάρχου “Περί μεγεθών και αποστάσεων” δεν διεσώθη, λεπτομέρειες από το έργο των Πτολεμαίου, Πάππου και άλλων, μας επιτρέπουν να αναπαραστήσουμε τις τεχνικές και τ’ αποτελέσματά του.

Μια τέτοια αναπαράσταση παρουσιάζεται από τον Toomer στο άρθρο του “Ίππαρχος περί αποστάσεων ήλιου και σελήνης” [Hipparchus on the distances of the sun and moon, Arch. History Exact Sci. 14 (1974), 126-142] όπου ο συγγραφέας καταδεικνύει ότι ο Ίππαρχος στήριξε τους υπολογισμούς του, σε έκλειψη που συνέβη στις 14 Μαρτίου 190 π.Χ. Αυτοί τον οδήγησαν να εκτιμήσει την απόσταση του φεγγαριού μεταξύ 59 και 67 πολλαπλασίων της γήινης ακτίνας, κάτι το οποίο είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτο δεδομένης της ορθής απόστασης που ανέρχεται στις 60 γήινες ακτίνες. Ο λόγος ύπαρξης του εύρους στην εκτίμησή του, βρίσκεται στην αδυναμία του να προσδιορίσει την παράλλαξη του ήλιου, δηλαδή την γωνία υπό την οποία προβάλλεται η ακτίνα της γης από ένα ουράνιο σώμα, καταφέρνοντας να δώσει μόνο την μέγιστη τιμή της. Φαίνεται να γνωρίζει ότι 67 γήινες ακτίνες για την απόσταση της σελήνης, είναι ανώτατο όριο για την τιμή της ηλιακής παράλλαξης, ενώ η χαμηλότερη τιμή των 59 γήινων ακτίνων θα αντιστοιχούσε με τον ήλιο να βρίσκεται στο άπειρο.

Γεωμετρικός υπολογισμός της απόστασης Σελήνης και Ήλιου από τον Ίππαρχο (wikipedia)

Ο Ίππαρχος δεν συνεισέφερε απλά παρατηρησιακά στοιχεία για την σελήνη, τα οποία τον κατέστησαν ικανό να υπολογίσει με ακρίβεια τις διάφορες περιόδους, αλλά ανέπτυξε ένα θεωρητικό μοντέλο των κινήσεων βασισμένο σε επίκυκλους. Κατέδειξε ότι αυτό δεν ταυτιζόταν πλήρως με τις παρατηρήσεις, αλλά ωστόσο, ο Πτολεμαίος φαίνεται να ήταν ο πρώτος που διόρθωσε το μοντέλο λαμβάνοντας υπόψη τις ανακολουθίες. Ο Ίππαρχος κατάφερε να συντάξει αρχέτυπο επικύκλων για την κίνηση του ηλίου (το οποίο ήταν ευκολότερο) αλλά δεν προσπάθησε να κάνει το ίδιο για τις κινήσεις των πλανητών. Στην χρήση της τριγωνομετρίας από τον Ίππαρχο αναφέρεται ο T. L. Heath στο έργο του “Ιστορία των Ελληνικών Μαθηματικών” [A history of Greek mathematics I, II (Oxford, 1931)]: “μπορεί να μην υπήρξε ο εφευρέτης της, αλλά είναι ο πρώτος για τον οποίο έχουμε έγγραφες αποδείξεις ότι την χρησιμοποίησε συστηματικά”

Οι γραπτές ενδείξεις προέρχονται από τον Πτολεμαίο και τον Θέωνα της Αλεξανδρείας, οι οποίοι μας παρέχουν ρητή πληροφόρηση ότι ο Ίππαρχος συνέγραψε έργο “Περί χορδών” σε δώδεκα βιβλία. Ωστόσο, ο Neugebauer [O.Neugebauer, A history of ancient mathematical astronomy (New York, 1975)] στο έργο του “Ιστορία της αρχαίας μαθηματικής αστρονομίας” επισημαίνει ότι “… ο αριθμός αυτός είναι προφανώς ανυπόστατος καθώς 13 βιβλία αρκούσαν για το σύνολο της Αλμαγέστης ή τα Στοιχεία του Ευκλείδη …”

Ο G. J. Toomer, στην βιογραφία του Ιππάρχου [Biography in Dictionary of Scientific Biography (New York 1970-1990)] και στο έργο του περί ιστορίας της ελληνικής τριγωνομετρίας [G. J. Toomer, The chord table of Hipparchus and the early history of Greek trigonometry, Centaurus 18 (1973/74), 6-28] ανασυγκροτεί τον πίνακα χορδών και τα μαθηματικά εργαλεία με τα οποία έκανε ο Ίππαρχος τους υπολογισμούς του. Ο πίνακας βασιζόταν σε κύκλο χωρισμένο σε 360°, επίσης χωρισμένες σε 60. Έτσι η ακτίνα του κύκλου είναι 360.60/2π=3438´ και η χορδή Crd προσδιορίζεται από την ημιτονοειδή συνάρτηση (Crd 2a)/2 = 3438 sin a.

Χορδή Crd

Ο Toomer υποστηρίζει ότι: “ο Ίππαρχος καθόρισε την χορδή Crd σε διαστήματα 7.5° (¹/₄₈ του κύκλου) και χρησιμοποίησε γραμμική παρεμβολή για να βρεί την τιμή των ενδιάμεσων σημείων. Κατόπιν (συνεχίζει, ώστε να δείξει ότι ο πίνακας μπορεί να υπολογισθεί μέσω κάποιων βασικών τύπων, οι οποίοι θα ήταν γνωστοί στον Ίππαρχο), εφάρμοσε τα θεωρήματα της συμπληρωματικής γωνίας, στην πραγματικότητα το Πυθαγόρειο θεώρημα και αυτό της παραπληρωματικής γωνίας. Το μοναδικό ίχνος των πινάκων του Ιππάρχου διασώθηκε μέσω Ινδικών αντίστοιχων που βασίστηκαν σε αυτούς του Ιππάρχου” Συνοψίζει τις συνεισφορές του Ιππάρχου σε ότι αφορά σε αυτό το πεδίο, γράφοντας στο ομώνυμο λήμα του βιογραφικού λεξικού των επιστημόνων [G. J. Toomer, Biography in Dictionary of Scientific Biography (New York 1970-1990)]: “… φαίνεται πολύ πιθανό ο Ίππαρχος να ήταν ο πρώτος που συνέταξε πίνακα χορδών σε δεδομένο κύκλο και έτσι να παρείχε επίλυση σε γενικά τριγωνομετρικά προβλήματα. Ο συλλογισμός προκύπτει ως απόρροια του γεγονότος ότι πριν από αυτόν δεν υπήρξαν αστρονομικοί πίνακες βασισμένοι σε ελληνικές γεωμετρικές μεθόδους. Αν και εφόσον αυτό είναι ορθό, ο Ίππαρχος δεν υπήρξε μόνον ο θεμελιωτής της τριγωνομετρίας αλλά και αυτός που μετέτρεψε την ελληνική αστρονομία από καθαρά θεωρητική, σε πρακτική επιστήμη υπολογισμών ”

Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς η συστηματική χρήση του κύκλου των 360º εισήλθε στα μαθηματικά, αλλά φαίνεται να οφείλεται κατά έναν μεγάλο βαθμό στον Ίππαρχο με την συγκρότηση του πίνακα χορδών. Είναι πιθανό να πρόκειται για ανέλιξη πρότερης γνώσης προερχόμενης από τον Υψικλή, ο οποίος είχε χωρίσει την ημέρα (δηλαδή την εκλειπτική) σε 360 τμήματα, μια υποδιαίρεση που πιθανά υπαγόρευε η αστρονομία των Βαβυλωνίων. Ο Ίππαρχος υπήρξε μια μεταβατική μορφή ανάμεσα σε αυτή την αστρονομία και το έργο του Πτολεμαίου. – [A History of Mathematics by Carl B. Boyer, Uta C. Merzbach]

Ο Υψικλής, Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος ο οποίος έζησε τον 2ο αιώνα στην Αλεξάνδρεια, υπήρξε πιθανόν ένας ακόμη συνδετικός κρίκος για τις αστρονομικές παρατηρήσεις μεταξύ Ελλήνων και Βαβυλωνίων. Αυτό τουλάχιστον υπαινίσσονται οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσε για τις μετρήσεις του, σε αντιδιαστολή με αυτές του Ιππάρχου του οποίου την σκυτάλη για τα ζητήματα του κύκλου φαίνεται να πήρε ο Μενέλαος ο Αλεξανδρεύς τον 1^ο μ.Χ αιώνα, ο Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος που συνέλαβε και εισήγαγε την έννοια της γεωδαισίας, όπου ευθείες γραμμές προβάλλονται σε σφαιρική επιφάνεια, δηλαδή οι πλευρές των τριγώνων αντιστοιχίζονται με τόξα κύκλων στην επιφάνεια της σφαίρας.

Αναπαράσταση των διαφορών στις παρατηρήσεις των Τιμοχάρη και Ιππάρχου

Τις παρατηρήσεις του αναφορικά με τους αστέρες Στάχυ (διεθνώς Spica, ιδιαίτερη ονομασία του α της Παρθένου) και β του Σκορπιού, χρησιμοποίησε ο Πτολεμαίος για να επιβεβαιώσει την μετάπτωση των ισημεριών που είχε ανακαλύψει ο Ίππαρχος περίπου δύο αιώνες πριν, τότε που ο ίδιος είχε ανατρέξει στα αστρονομικά συγγράμματα των Τιμοχάρη του Αλεξανδρινού και Αρίστυλλου του Σαμίου από τον 3^ο π.Χ αιώνα και παρατήρησε σταθερή διαφορά δύο μοιρών στην θέση του Στάχεως και άλλων λαμπρών αστέρων της εποχής, σε σχέση με τις δικές του παρατηρήσεις, περίπου 154 χρόνια μετά. Η διαφορά του ουράνιου μήκους των αστέρων και όχι του πλάτους, τον οδήγησε στο συμπέρασμα της οπισθοδρόμησης των ισημερινών σημείων ως προς τους αστερισμούς της εκλειπτικής, κατά 48″ ανά έτος (σύγχρονος υπολογισμός 50,26″) και την συνεπακόλουθη διατύπωση του φαινόμενου της μετάπτωσης των ισημεριών.

Μέχρι το 129 π.Χ και μετά το 134 π.Χ, ο Ίππαρχος είχε συντάξει κατάλογο 850 αστέρων, έναυσμα για τον οποίο υπήρξε η παρατήρηση νέου αστέρα σύμφωνα με τον Πλίνιο. Αυτός ο κατάλογος παρείχε μετρήσεις ακριβείας, τόσο υψηλής που χρησίμευσε ακόμη και στον αστρονόμο της σύγχρονης εποχής Edmund Halley, περιελάμβανε δε, δύο νεφελώδη αντικείμενα, το αστρικό σμήνος Praesepe (M44, NGC 2632) και το διπλό αστρικό σμήνος στον αστερισμό του Περσέα h+chi Persei (NGC 869+884). Το γνωστό στις μέρες μας Σμήνος της Κυψέλης ή (αντικείμενο) Μεσιέ 44, ήταν και είναι ορατό με γυμνό μάτι σε σκοτεινούς ουρανούς και για τον λόγο αυτό είναι γνωστό από την προϊστορία. Πρώτη αναφορά του σμήνους κάνει ο Άρατος το 260 π.Χ ως μικρό νέφος, ο Ίππαρχος το αναφέρει ως μικρό σύννεφο και  ο Πτολεμαίος ως νεφελώδη μάζα στο στήθος του Καρκίνου, το περιλαμβάνει δε στον κατάλογο των επτά νεφελωμάτων της Αλμαγέστης.

Οι Έλληνες και Ρωμαίοι, λόγιζαν αυτό το νεφέλωμα ως φάτνη από την οποία έτρωγαν δύο όνοι, o Asellus Borealis, γ του Καρκίνου και ο Asellus Australis, δ του Καρκίνου, Βόρειος και Νότιος όνος αντίστοιχα. Σύμφωνα με τον Ερατοσθένη, αυτά ήσαν τα ζώα που χρησιμοποίησαν οι Θεοί Διόνυσος και Σειληνός εναντίον των Τιτάνων, οι οποίοι τρομοκρατούμενοι από τ᾽ ογκάνισμα τους έχασαν τη μάχη. Ως ανταμοιβή τους, καταστερίστηκαν μαζί με την φάτνη.

Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, οι διαφορές που παρουσίαζε ο κατάλογος σε σχέση με προηγούμενες μετρήσεις, μπορούσαν να αιτιολογηθούν επαρκώς, μόνο από την κίνηση του σημείου της ισημερίας, δεδομένου ότι διαφορετικά ή θα έπρεπε κάποια από τις δύο να είναι λανθασμένη ή να είχε επέλθει σύγχυση στις παρατηρήσεις από άστρα που χάθηκαν ή εμφανίστηκαν με την πάροδο των ετών. Αναφορά για τις διαφορές, ήταν το σημείο που η εκλειπτική σχηματίζει γωνία 90° από τους πόλους της γης, όπως για παράδειγμα στην ισημερία. Θα έπρεπε λοιπόν το σημείο της ισημερίας να μετακινείται.

Η γη δεν είναι τέλεια σφαίρα αλλά αντιθέτως, ελαφρά πεπλατυσμένη (στις περιοχές των πόλων) και παρομοίως εξογκωμένη κατά μήκος του ισημερινού, γεγονός που οφείλεται στην περιστροφή και την σχετικά εύπλαστη δομή της. Εξαιτίας της βαρυτικής δύναμης η οποία εξασθενεί όσο μεγαλώνει η απόσταση, ήλιος και σελήνη ασκούν ανομοιόμορφη επίδραση στη γη, πιο δυνατή πλησίον του (κοντινότερου) εξογκώματος του ισημερινού και ασθενέστερη στα πιο απομακρυσμένα μέρη. Η διαφορική αυτή δύναμη αποκαλείται παλιρροϊκή και βασικά τείνει να ευθυγραμμίσει τον περιστροφικό άξονα της γης με τον τροχιακό.

Ωστόσο, αντί της ευθυγράμμισης, ο άξονας περιφοράς της γης μεταπίπτει, δηλαδή πραγματοποιεί μια αργή κωνική κίνηση περί του τροχιακού άξονα.

Η επίπτωση του φαινομένου είναι πολύ μικρή καθώς χρειάζονται 26.000 χρόνια για μια πλήρη περιστροφή του άξονα, ο οποίος την σύγχρονη εποχή δείχνει την πολύ κοντινή (περί τα 40′ λεπτά του τόξου) περιοχή στον Πολικού Αστέρα (διεθνώς Polaris, προσωνύμιο του αστέρα άλφα του αστερισμού της Μικράς Άρκτου) και τείνει να πλησιάσει στα 26,5′ (λεπτά) έως το έτος 2100, οπότε θα αρχίσει να αυξάνεται.

Ο κύκλος που διαγράφει ο άξονας της Γης στον ουράνιο Θόλο. Το έτος 2000 πολικός Αστέρας είναι ο α της Μικρής Άρκτου, το έτος 14.000 πολικός Αστέρας θα είναι ο Βέγας (α της Λύρας) – wikipedia

Περίπου 5000 χρόνια πριν, ο άξονας σημάδευε τον Θουμπάν (Thuban, ιδιαίτερη ονομασία του αστέρα α (άλφα) του αστερισμού Δράκοντος) και ήταν το άστρο που οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι λόγιζαν ως πολικό αστέρα. Σε 6.000 χρόνια, όλα τα σημεία πάνω στη γη θα περιστρέφονται γύρω από την νοητή ευθεία που θα υποδεικνύει τον αστέρα α Κηφέως, τον φωτεινότερο του αστερισμού, ο οποίος είναι  γνωστός με το ιδιαίτερο όνομα Αλντεραμίν (Alderamin) ενώ σε 12.000 χρόνια θα βρίσκεται κοντά στον Βέγα (διεθνώς Vega, ιδιαίτερη ονομασία του αστέρα α (άλφα) του αστερισμού Λύρα).

Η παρατήρηση από τον βόρειο πόλο της γης, κατακόρυφη θέση του ουράνιου πόλου, όπως αναπαρίσταται με την πάροδο των ετών.

Ωστόσο, ο Ίππαρχος δεν παρακολουθούσε την κίνηση της γής, αλλά αυτή του ουράνιου ισημερινού σε συνάρτηση με την εκλειπτική. Οι υπολογισμοί του για την απόσταση γης σελήνης (όπως προαναφέρθηκε) έγιναν με την βοήθεια παρατηρήσεων της ηλιακής έκλειψης του 190 π.Χ, η οποία από την Συήνη (σημερινή πόλη Ασσουάν) εμφανιζόταν ολική, ενώ την ίδια στιγμή  στην Αλεξάνδρεια, ήταν ορατό το ένα πέμπτο του ηλιακού δίσκου. Δεδομένης της γωνιακής διαμέτρου του ήλιου να ανέρχεται στα 30′ (πρώτα λεπτά) ή αλλιώς μισή μοίρα, αυτό σημαίνει ότι το ορατό του μέρος από την Αλεξάνδρεια ήταν 0.1 μοίρες.

Απόσταση γης σελήνης

Αυτή η γωνία εκφραζόταν σε ακτίνια και ανάγοντας την κατά προσέγγιση σε μικρότερη γωνία, έδινε αναλογία της απόστασης Συήνης – Αλεξάνδρειας με αυτήν γης – σελήνης. Έτσι ο Ίππαρχος καθόρισε την τιμή σε 250.000 μίλια, γεγονός που αποτελεί μια πολύ καλή προσέγγιση. Σύμφωνα με τον Πτολεμαίο, είχε θεωρήσει ότι η γη δεν βρίσκεται στο κέντρο (εκκεντρότητα) της κυκλικής τροχιάς του ήλιου, για να περιγράψει δε τις ελλειπτικές κινήσεις των πλανητών και της σελήνης χρησιμοποίησε μοντέλο φερόντων κύκλων και επικύκλων, ιδέα που υιοθέτησε αργότερα στο δικό του αρχέτυπο ο Πτολεμαίος.

Οι μετρήσεις του Ιππάρχου ήταν τόσο ακριβείς που γνώριζε ότι το μοντέλο του, συνιστούσε απλά μια προσέγγιση ειδικά για την περίπλοκη κίνηση του φεγγαριού.

Μοντέλο φερόντων κύκλων και επικύκλων

Μοντέλο φερόντων κύκλων και επικύκλων

Έστω ο φέρων κύκλος ΑΒΔ, στον οποίο προσαρτούμε ένα μικρότερο επίκυκλο με κέντρο πάνω στην περιφέρεια του φέροντα κύκλου. Ο πλανήτης Π κινείται ομαλά πάνω στον επίκυκλο, ενώ το κέντρο του επίκυκλου κινείται ομαλά πάνω στον φέροντα κύκλο. Ο παρατηρητής Ε βλέπει τη σύνθεση των δύο ομαλών κυκλικών κινήσεων. Τα ακριβή χαρακτηριστικά αυτής της σύνθετης κίνησης εξαρτώνται από τις συγκεκριμένες τιμές που θα επιλεγούν – το σχετικό μέγεθος των δύο κύκλων και τις ταχύτητες και κατευθύνσεις των δύο ομαλών κινήσεων. Όταν ο πλανήτης Π βρίσκεται στο εξωτερικό του επικύκλου, η φαινόμενη κίνηση του πλανήτη (όπως φαίνεται από τη Γη) θα είναι το άθροισμα της κίνησης πάνω στον επίκυκλο και της κίνησης του επικύκλου γύρω από το φέροντα κύκλο, και ο πλανήτης θα έχει σε αυτό το σημείο τη μέγιστη φαινόμενη ταχύτητα. Όταν ο Π βρίσκεται στο εσωτερικό του επικύκλου, η κίνησή του πάνω στον επίκυκλο και η κίνηση του επικύκλου πάνω στο φέροντα είναι αντίθετες (όπως φαίνονται από τη Γη) και η φαινόμενη ταχύτητα του πλανήτη προκύπτει από τη διαφορά τους. Αν η ταχύτητα του Π είναι η μεγαλύτερη από τις δύο, ο πλανήτης θα αντιστρέψει φαινομενικά την τροχιά του και θα παλινδρομήσει για κάποιο χρονικό διάστημα. Τα δύο μοντέλα στηρίζονται στο αίτημα ότι οι πραγματικές πλανητικές κινήσεις δηλ. οι συνιστώσες της κίνησης- είναι ομαλές και κυκλικές. Η αδυναμία αυτών των μοντέλων να αναλύσουν κάποιες πλανητικές κινήσεις οδήγησε στη δη-μιουργία του μοντέλου των εξισωτών.  [πηγή: Νόησις – Κέντρο Διάδοσης Επιστημών]

Φαίνεται οξύμωρο, αλλά ήταν η απόλυτη χρήση επιστημονικών μεθόδων από μέρους του Ιππάρχου αυτή που τελικά τον οδήγησε να απορρίψει το ορθό ηλιοκεντρικό μοντέλο του Αριστάρχου (του Σαμίου) και πιθανόν, αν συνυπολογισθεί η επιρροή του στον Πτολεμαίο, αυτή να ήταν η αιτία που το μοντέλο αυτό δεν είχε γίνει ευρέως αποδεκτό. Η έλλειψη αστρονομικών οργάνων, όπως για παράδειγμα το τηλεσκόπιο και οι πραγματικά δυσθεώρητες αποστάσεις, δεν επέτρεψαν την επιβεβαίωση του ηλιοκεντρισμού, καθώς φαινόμενα όπως η παράλλαξη δεν ήταν δυνατόν να ιδωθούν εκείνο τον καιρό. Η απόρριψη της ηλιοκεντρικής άποψης, ήταν κατά τα φαινόμενα αρκετά έντονη, όπως υποδεικνύει το ακόλουθο κείμενο από τα Ηθικά του Πλουτάρχου Περὶ τοῦ ἐμφαινομένου προσώπου τῷ κύκλῳ τῆς σελήνης: “ … καὶ ὁ Λεύκιος γελάσας «μόνον» εἶπεν «ὦ τάν, μὴ κρίσιν ἡμῖν ἀσεβείας ἐπαγγείλῃς, ὥσπερ Ἀρίσταρχον ὤετο δεῖν Κλεάνθης τὸν Σάμιον ἀσεβείας προσκαλεῖσθαι τοὺς Ἕλληνας ὡς κινοῦντα τοῦ κόσμου τὴν ἑστίαν … τί μᾶλλον ὑμῶν ἄνω τὰ κάτω ποιοῦσι τὴν γῆν ἱδρυόντων ἐνταῦθα …” όπου οι Έλληνες καλούνταν να χαρακτηρίσουν τον Αρίσταρχο ασεβή,  διότι ήθελε τη γη, το θεωρούμενο κέντρο του σύμπαντος, να κινείται και την ηρεμία των Ολύμπιων Θεών να διαταράσσεται.

Το υπόβαθρο αστρονομίας του Ιππάρχου
Οι Αιγύπτιοι, διέθεταν κάποιο μέσο προσδιορισμού του χρόνου με την παρακολούθηση του μεσουρανήματος κάποιων λαμπρών αστέρων, ανάλογα με την εποχή και κατά την διάρκεια της ημέρας χρησιμοποιούσαν στοιχειώδεις κάθε-τους ηλιακούς επιλογείς και κλεψύδρες τα οποία όμως δεν παρείχαν ακριβείς μετρήσεις. Την εποχή των πυραμίδων της Γκίζας, διαπιστώνεται εύκολα ότι οι κατασκευές είχαν προσανατολισθεί τέλεια με τα σημεία του ορίζοντα, ενώ η Σφίγγα “έβλεπε” προς την ανατολή. Κατά την εξερεύνηση του εσωτερικού της Μεγάλης Πυραμίδας, κατεδείχθει ότι υπάρχουν δύο μεγάλα δωμάτια, του βασιλέα Φαραώ και της βασίλισσας. Τα δωμάτια διαθέτουν πλαϊνά φρεάτια που φτάνουν μέχρι την επιφάνεια της πυραμίδας και θυμίζουν ανοίγματα εξαερισμού. Πράγματι, αυτή τη χρησιμότητα τους έχουν αποδώσει οι αιγυπτιολόγοι. Όμως μια έρευνα που έγινε τη δεκαετία του 1970, έδειξε ότι δύο από τα φρεά-τια αυτά “σημαδεύουν” δύο πολύ σημαντικά άστρα: τον Alnitak, αστέρα της ζώνης του Ωρίωνα και τον Σείριο. Αξίζει να σημειωθεί ότι, αυτό δε συμβαίνει σήμερα αλλά (κατά τη μεσουράνηση των άστρων αυτών) την εποχή κατασκευής των πυραμίδων, δηλαδή το 2500 π.Χ.